Kategori: Genel, Öykü, Edebiyat, Yazma Eylemi, Serap Gökalp, Hikaye, İnceleme, Eleştiri, Kitap, Sanat

Bir Ege öyküsü Kanı Unutma’nın yakın okuması -Bölüm 4

Kanı Unutma’da hareket sağlayan unsurlar

Hikayenin hareket sağlayıcı diğer unsuru ise kıyaslamalardır, dedik. İzninizle burada bir kez daha bu konu üzerinde çalışacağım. Musa, İnce İrahim, Zenker Osman, üç delikanlı giderler. Osman kaçıp gelmiştir. Olup bitenleri anlattığında okur spazm=gerilim sürecine sokulur. Koşulların kötülüğünü ondan dinleriz. Diğer iki delikanlının her an ölüm haberlerinin gelmesi içten bile değildir. “Aynı bura gibiydi Durkadın teyzem,” diye anlatışından bir koşutluk daha yaratılır ve kara haber beklentisi artırılır. Rum dalgıç ölmüştür, baba papaz getirmiştir, yapacaklarından korkup anneyi tutmuşlardır. “Oralı dalgıcın tabutuna Musa’nın omuz verdiğini, tabutun “vapurun alt katına tıkıldığını, yanına adam kattıklarını, raporlu polis kâğıdını…” her şey aynıdır. Burası gibi(!) Babası Rumca konuşmasa Hüseyin Emmi sanılacaktır.

   Ve bu noktadan 31. sayfaya geçersek eğer, yatsı okunurken bir tekne yanaşır iskeleye… “Kahvede oturanlar ayağa kalktılar.” Şu an düşünüyorum da… Böyle bir cümlenin çözümlenmesi cesaretini bulabilecek miyim? Bu cümleyle tüylerimiz diken diken olur. Çünkü Rum dalgıcın ölüm hikâyesi, tekne, tabut, akılımızdayken tekne yanaşır. Kahvedekileri bir düşünün, sessizce sözleşmişçesine ayağa kalkarlar… Dalgalanan duyguları algılarız… Burada tüm teknik, akademik gölgelerden çıkıp tümüyle duygularıma kapılmaktan kendimi alamıyorum. “Kahvede oturanlar ayağa kalktılar.” Gerilimin doruk noktası. Sessizce elimizi göğsümüze bastırdığımız nokta bu. Devam ediyorum şu cümleyi okumalıyız:  “Kahveye öbeklenen insan yığınını araladım.” Durkadın ananın cümlesi bu. Ağır çekim bir sahneye benziyor. Hayır, ölüm korkusunun, oğlunu yitirme olasılığının cümlesi bu. Zihinsel bir sarsıntı. Bir şey olmuş gibi. Ama olmayabilir mi? İnsanlar adeta cisim gibi algılanır “aralanırlar” Durkadın’ın çalışkan ve yorgun ellerini görürsünüz insanları sessizce bir perde aralarcasına iki yana çekişini… Sessizlik vardır. Belki kırık dökük konuşmalar. Ama en iç sızlatan cümlelerden biri; “o tabutta hem İbrahim hem Musa var.” Acının en derinidir bu. “O kan Musa’nın da kanıdır” der. “O ciğerini tükürüp ölen Rum dalgıçların da kanıdır” der. Annelik ortak paydası böyle dile getirilir. Korku daha da artar. Musa’ya ne olacak? Koku unsuru devreye girer; “Bir koku sardı burnumu,” der Durkadın ana. Ölmüş çiçeklerle ölmüş insanın kokusunu aktarır bize.

   Sonunda ana çocuğunu sahilde bekler olur. Biz onu bulduğumuzda o kendi gerilimini yaşıyordur. Ama orada olması köy için de okur için de gerilim unsurudur. Evlat yitirme korkusunun derinliklerinde okurla özdeşleşme kurar. Duygudaşlık kurar. Hikayelik arkadaşlığımızın doruk noktası Durkadın anayla.

   Gelelim “Kanı Unutma”da duyguların dile getirilişine…

S.21 “İçim kanım sarı sarı titredi.” Öyle bir gerçek vardır ki apansız yakalanmıştır kişi. O güne değin hiç yaşanmamış bir durum söz konusudur; “Doğmuşum, gözlerim dünyamı her olanı görmüş.” Sivri, (keskin kenarlı diye ekliyorum) bir gerçeğin donuk saptaması, der R.Barthes buna. Yayılım yaratan (duygusal yayılım yaratan bir yoğunlaşma! Bir satori! İşte bu konuda duygusal yayılıma örnek bir cümle alıyorum hikayeden; “Kafamın kemiği incecik ayrılıp sızısı gözümü tutup çekerdi sanırsın.”  >> kör oluşun yarattığı duygu!

Oğlunun gidişini de körleşme acısıyla karşılaştırır. “Gözümü ilk yitirdiğimdeki, ığım ığım acıya hiç benzemez dikelen bir ağulama aldı içimi.  Ağulanma ki çıkar görelim diyen olsa şöyle elimi yüreğimin başına daldırıp incecikten yeşil bir yılan koparıp çıkaracağım gün gibi ayan ve belli.” S.23 Daha beter bir duygudur oğlunun gidişi. S.23 “o günden bu yana hiç ağlamam demiş miydim?”>> katılaşma hali.

“Biz hep hayır dileyip de neyi sakınabildik…” S.23 >> çaresizlik

“Ağlasa bir Durkadın, dedi köylü sana değil mi?”>> katılaşma hali.

S.23 “Ben yanlarına varamadım,” > derin üzüntüden ötürü yok sayma isteği. (Gençler giderken.)

S.31 “Kahvede oturanlar ayağa kalktılar,” > sessiz bir panik hali, ortak duygulanım, ortak korkunun dile getirilişi.

S.31 “Teknede duran ince uzun sandığı görüp de hiç tanımazdan niye geldiğimi hala bilemem,” > korkuyu reddediş.

S.33 Salih çavuş elimden tutup öteye aldı beni, > derin duygusal çöküntü nedeniyle donup kalma durumu vardır burada. İrade yok olmuştur, birinin güdümü gereklidir. Salih çavuş bunu hissedip onun yerini değiştirmiştir. Muhteşem insani bir duygu akışı ve yardımlaşma anıdır bu. Duygu seli ikisini de kuşatmıştır.

   Bu hikayede, duyguların dışa vurumunda bir yıldız gibi parlayan yılan metaforuna sıra geldi sanırım.

İlk kullanıldığı yer 23. sayfadır. Oğlu Musa’nın gidiş acısıyla gözünü yitiriş acısını karşılaştırır Durkadın ana. “Gözümü ilk yitirdiğimdeki, ığım ığım acıya hiç benzemez dikilen bir ağulama aldı içimi. Ağulanma ki çıkar görelim diyen olsa şöyle elimi yüreğimin başına daldırıp incecikten yeşil bir yılan koparıp çıkaracağım gün gibi ayan ve belli. Acının yılanı içimde bitiyor, yürüyor, kanı canı tamamlanıyor derdimce.”

Gözünü yitirişini sarı renkle betimlerken “İçim karnım sarı sarı titredi.” (S.21) oğlun yitirilişini daha koyu olan yeşil renkle tanımlar.

   Burada aynı zamanda “bebek” kavramına gönderme vardır. Birincisi “göz bebeğini” yitiriştir. Çok değerlidir. Yokluğu büyük yoksunluktur. Büyük acı vermiştir. İkincisi “kendi bebeği Musa”dır. Daha değerlidir, yokluğu ölümcül bir yoksunluktur. Her ikisi de bedeninin parçasıdır. Gözün yedeği vardır, Musa’nınsa yoktur…

Yılan sembolizmine gelmiş geçmiş tüm kültürlerde rastlanmaktadır. Birçok anlamlar yüklenmiştir.  Edinebildiğimiz bilgileri metnin süzgecinden geçirecek olursak yok edici güç ilk simgesidir. Acının kaynağıdır. Ölümü ve yıkımı temsil etmektedir. Ama periyodik olarak derisini değiştirme özelliğiyle yeniden dirilişi de temsil eder. Yaşam gücü, yaşam çarkı. (Zimmer’in görüşü.) ( Zimmer, Heinrich; Hint Sanatı ve Uygarlığı’nda Mitler ve Simgeler) Bu anlamdan hareket edilirse metinde bir umut ışığı bırakılmıştır.  Acının kaynağı yılanın yine şifa kaynağı olma olasılığı da vardır. Bu Jung’un gözlemidir; imge homeopatinin sezdirimidir. Homeopati: Bir hastalığın, hastalık belirtilerini sağlam bir insanda ortaya çıkarabilecek maddelerin çok düşük dozlarda hastaya verilmesiyle tedavi edilebileceği inancına dayanan bir alternatif tıp yöntemidir. Bu tanımlamayı anımsayarak  tedavinin, hastalığa neden olan unsurla tedavi edilmesi durumundan söz etmek gerek. Dolayısıyla yılan, yine yılanın neden olduğu yaranın şifa kaynağı olmaktadır. > Musa gidişiyle neden olduğu acı onun geri dönmesiyle iyileşecektir.

   Yeşil renk dikkatin ve odaklanmanın rengidir. Durkadın’ın bu acıya odaklanmış olduğunu görürüz. Tüm yaşam akışını durdurmuş oğlunun gidişiyle oluşan acıya kilitlenmiştir. Beri yandan yeşil renk sağlam bir irade ve başkalarını kontrol becerisine sahip olmayı simgeler. Durkadın ananın iradesini hikaye boyunca görürüz zaten. Onun için de yeşil yılan hem Durkadın ananın acısının (> Musa’nın yokluğu, yani Musa) hem iyileşme gücünün, hem iradesinin simgesidir diyebiliriz. 

   İkinci olarak 24. sayfada yılan metaforunun kullanılışına bakalım;

“Ipıldayıp esen yele bağrımı veriyorum. Yüreğimin başını ağulayan incecikten yeşil yılan azından azından duruluyor, yatışıyor, dinleniyor, güç toplamaya. O da dinlensin, o benim can gözümdür, şimden geri o ölürse ben de canımı teslim ederim bellidir.”

Burada kullanılışında yılana duru görü (can gözü) anlamı yüklenmiştir. Yani beş duyu algısı dışında algı gerçekleştiren aracıdır. Yatışıp dinlenmeye çekilmiştir. Artık oğlundan olağan biçimde haber alamayacak ana duru görüsüyle (yeşil yılanla) onunla iletişim kuracaktır. 

   Yılan metaforu daha sonra 29. sayfada belirir. Osman geri gelmiş, olup bitenleri anlatmış tüm köyü, ama asıl Durkadın anayı kaygı almıştır. Der ki; “İçimin ağrısının belirmesini ince yılanın yeşermesini asıl o sabah tanıdım, bildim. Say ki yarıklar açıladuruyorda etlerimde.” (S.29)

   Peki. Bunun bir çığlık olduğunu içimizdeki titreşimlerden anlıyoruz. Her ne kadar olağan bir sesle söylenmiş, sözcükler, söz dizimi olağanmış gibiyse de… Buradaki anıştırmanın kapısını çalmalıyım. Yeşerme bitkisel büyüme karşılığı olmasına karşın yeşil ortak noktası kullanılarak, yılanın şekli gözetilerek, artan üzüntü ve kaygı yeşerme olarak tanımlanmıştır. (36. sayfada da yeşerme olarak tanımlanır.) Ayrıca, bu kere yılanın ortaya çıkışı, içinde yarıklar açılması denli derin ve acıtıcıdır. Oğlunun yaşamının tehlikede olduğu artık besbellidir ve annenin çaresizliği çok derinleşir.

   Son olarak 36. sayfadaki yılan metaforu, Durkadın ana sahildedir, oğlunun geliş zamanını beklemektedir. Okuyalım;

(…)(Dolunay)Kemiğe kesmiş göğüslerimin altında çöreklenmiş bekleyen yeşil incecikten yılanı uyarır. O yılan kötülük içredir bellersin ya yanılırsın.

“Unutma,” der bana.

Ağusunu, analığın ne olduğunu bilen can ağacıma siyim siyim yayarak.

“Kanı unutma,” der.

Yılanın iyisi yoktur elbet… Madem sürünür, madem ağuludur, madem gülemez ve ağlayamaz, kötüdür. Kötü olmasıdır şimdilerde iyi. Yapılanlara alışmayayım diye her gece filizlenmesi iyidir. “ (S.36)

   Dolunay simgeselliği : Dolunay genellikle dişil ilke simgesidir.

Farklı evreler geçirerek form değiştirmesi, biyolojik ritimler ile ilgili işlevleri nedeniyle döngüsel değişimin ve yenilenmenin simgesidir.

Zamanın, doğum- ölüm- yeniden doğuş çemberinin sembolüdür. Analığın simgesidir. (ilk dördün; bakire, dolunay; ana, son dördün; yaşlılık)

   Metne dönersek ayın gel-git etkisini göz önünde bulunduruyorum ve dolunayı umut olarak yorumluyorum. Dolunayın yaşlı göğüsleri uyarması da analık duygusunu, umudu, yeniden doğuşu, Musa’nın geleceğine ilişkin işarettir.

   Çöreklenmiş  yılanın simgeselliklerini anımsayalım (elbette buraya yalnızca yorumlamamıza yardımcı olacakları almak durumundayız);

  • Kadının adet döngüsünün oluşumunun simgesidir. Bu anlamıyla iyi ya da kötü ama dinamik ve potansiyel olan gizil gücü simgeler. > Durkadın ana pes etmemiştir. Güçlüdür.
  • Bir ağacın etrafında (hikayede can ağacının etrafında tanımlıdır) ya da herhangi bir eksensel sembolün etrafında çöreklenmiş olan yılan, dinamik gücün uyandırıcı gücü, tüm büyüyen canlıların dahisi; anima mundi, yani dünyanın ruhu, saf semavi ruhun devresel varoluşudur. > Durkadın anayı da “Kanı unutma” diyerek uyarır.
  • Birçok öğretide hayatın doğum-ölüm çemberidir. Musa bir tür ölüme gidişini,  geri gelişiyle doğuma çevirecektir.
  • Zimmer’e[1] göre, yılan doğuşu ve tekrar doğuşu belirleyen hayat gücüdür ve dolayısıyla yaşam çarkı ile ilişkilidir. > Musa köye geri dönmekle tekrar doğmuş olacaktır. Yılan varlığıyla, anayı uyarışıyla bu tekrar doğuş için onu ayakta tutmaktadır.
  • Sanskritçede kundalini enerjisini temsil eder.

Kundala sıfat olarak sarmal, halka, kundalini sembolik olarak halka şeklinde kıvrılmış bir yılan olarak temsil edilmektedir. > ateşin sarma açılma şekli > ateş yılanı > uyandırıldığında ritmik şekilde yukarı aşağı hareket eden kap/rahim içinde uyuyan evrimsel dişil yaratıcı güç. >Yılan Durkadın ananın içinde “yeşeren” “her gece filizlenen” bir güçtür. Varlığı olup bitenleri hatırlatır.

Yılan eğretilemesinin dışında duygunun dışa vurumunda tam tersine gönderme yapan gülme eylemi ile ilgili incelememizi birazdan algılar başlığı altında yapacağız.

Sürecek

 

Bir Ege öyküsü Kanı Unutma’nın yakın okuması -Bölüm 3

Hikayenin mekan ve zaman unsurları

Hikaye mekânının iki çeşit olduğunu söyleyeceğim. Birincisi annenin yüreği, belleğidir. Fiziksel ortamsa köyün sahili. Açık alanda geçen hikayenin gerçek zamanı “şimdi” belki on beş yirmi dakikalık bilemediniz yarım saatlik bir süreyi kapsar ama geri sıçramalarla ve zamanın yazar tarafından yeniden yapılandırılmasıyla neredeyse elli altmış yıllık bir süreyi aktarır okura. Şimdi zaman unsurunun nasıl kullanıldığına ilişkin kazı çalışmalarıma başlıyorum.

Füruzan zaman parçalarını, çizgisel düz bir sıra içinde değil, konuşmalar, düzenlemeler ve yinelemelerle yeniden oluşturduğu ve yapılandırdığı uyumlu parçalar haline getirerek kullanır. Her zaman. Barthes’in terimini kullanıyorum; rapsodik düzen.

Zamanın kullanımını, sıçramalarını bu metinde daha iyi kavrayabilmek amacıyla bir çizelge yapmayı deneyeceğim. Eğer yapılandırma olmasaydı zamanın akışı “olayların tarihsel akışı” sütunundaki gibi olacaktı. Yapılandırılmış zaman ise “hikayedeki akış” sütununda yer alıyor.

ÇİZELGE-1

OLAYLARIN TARİHSEL AKIŞITARİH SIRASIHİKAYE SIRASIHİKAYEDEKİ AKIŞ
Baba Halil İbrahim’in geçmişi1ŞİMDİ 19Dinleyen özne yabancının köye gelişi
Durkadın Ana’nın evlenişi (16 yaş)27Musa’nın askerliği
Durkadın Ana’nın ilk beeği (17 yaş)38Deli zeytinlikle ilgili düşünceler, turistler ve arkeologların gelişi
Durkadın Ana’nın kör oluşu (10 yıl önce)49Musa’nın deli zeytinlikten vazgeçişi
Delikanlıların geçmişleri51Baba Halil İbrahim’in geçmişi
Zenker Osman’ın geçmişi610Musa’nın gidişinin kesinleşmesi, Durkadın’ın ağıtı, kocasından dayak yiyişi,
Musa’nın askerliği711Musa’nın uykudan kalkması, çorba içmesi (ertesi sabah)
Deli zeytinlikle ilgili düşünceler ve arkeologların gelişi86Zenker Osman’ın geçmişi
Musa’nın deli zeytinlikten vazgeçişi912-aDelikanlıların gidişleri
Musa’nın gidişinin kesinleşmesi, Durkadın’ın ağıtı ve kocasından dayak yiyişi104-aDurkadın Ana’nın kör oluşu (10 yıl önce)
Musa’nın uykudan kalkması, çorba içmesi (ertesi sabah)112Durkadın Ana’nın evlenişi (16 yaş)
Delikanlıların gidişleri123Durkadın Ana’nın ilk bebeği (17 yaş)
  4-bDurkadın Ana’nın kör oluşu (Tekrar)
  12-bDelikanlıların gidişleri (tekrar)
Yaşamın olağan akışı (gidişin birinci ayı)135Delikanlıların geçmişi
Musa’dan mektup gelmesi1413Yaşamın olağan akışı (gidişin birinci ayı)
Sevinç giysisi basma elbiselik1514Musa’dan mektup gelmesi
Zenker Osman’ın kaçıp gelmesi1615Sevinç giysisi basma elbiselik
İbrahim’in ölüsünün gelmesi (Osman’ın gelişinden yedi gün sonra)1716Zenker Osman’ın kaçıp gelmesi
Durkadın Ana dört aydır sahilde bekliyor1817İbrahim’in ölüsünün gelmesi (Osman’ın gelişinden yedi gün sonra)
Dinleyen özne yabancının köye gelişi19  ŞİMDİ18Durkadın Ana dört aydır sahilde bekliyor
Musa iki ay sonra gelecek  GELECEKGELECEKMusa iki ay sonra gelecek

S. 14’te zaman sıçraması (…) “Benim dedemden bu yana (…) >> geri; iki kuşak boyu. (…) eğer o yabancı kadın gelmeseydi(…) >>> geri; daha yakın geçmiş. (…) Babası: “Kurgumuz sünger balık üzeredir(…) >> geri; kuşaklar boyu.

S.15 “Taa Yunan gâvuru toprağımıza ayak bastığında da böyleydi(…) >>> geri; Kurtuluş savaşı yılları, babanın askerliği dönemine karşılık geliyor.

S.20 “Helalleştiler.

İskeleye varıp küçülene dek onları tek gözümle islediydim. (…) >> geri; Musa’nın gidişi anı. (…) Sol gözüm görmez demiş miydim başta? (…) >> daha geri; Durkadın ananın görmez oluş hikayesine.

   Bazen de cümlenin kendisiyle zamanı geri döndürür. En güzel örneği buraya alıyorum. Okuduğumuzda bir büyülenme yaşadığımız cümlelerden. “Yumuşadı fotoğrafın kâğıdı.” (S. 24) Bu kesinlikle bir utsuroidir.( Bir şeyin ruhunun boşlukta iki durum arasında asılı gibi durduğu an. R.Barthes.) İki durum arasında asılı gibi duran an… 1. durum: oğul uzaktadır 2.durum her zaman göğsünün üstündedir. Yumuşamış fotoğraf kâğıdını gördüğümüz an… Utsuroi…

   S.29 Eve vardım. >> geri; Musa’nın gidişinden az sonra.

   Füruzan’ın geri sıçramaları ne amaçla kullandığına bakıyorum;

  1. Durkadın’ın portresi için (gençliği, körlüğü, yaşam koşulları vs.),
  2. Oğlu Musa’nın portresi için(delikanlı olarak yaşam savaşı ve gitme nedeni),
  3. Baba’nın portresi için (savaş yılları),
  4. Musa’nın gidişine neden olan olayın açıklanması amacıyla.

   Burada akan özneden söz edeceğiz. Öznenin duygusal anlatısı. Oradan oraya ilgisizmiş gibi duran ama kuşku götürmeyecek denli derinlikli ve ilintili imgelemelerle gerçekleştirilen anlatı. Bir an akışın hızla geçmişe doğru gittiğine sonra hızla ters yöne şimdiye döndüğüne tanık oluruz.

   Durkadın’ın sıçramaları bir tür girdap, duygu akışı içindedir. Beri yandan okur olarak hem olay hem karakterler için “çıkarımsal gezintiler yapmasına olanak tanır.” (Çıkarımsal gezinti: Okurun öteki hikaye ve yaşam deneyimlerinden oluşan hikayenün devamına ilişkin tahminleri.  Umberto Eco-Anlatı Ormanında Altı Gezinti)

 Umberto Eco’ya başvuruyorum. Bu yöntem okurun öngörülerini harekete geçirdiği gibi olup bitenle, karakterle özdeşleşmesini sağlar, tutku oluşturur ve elbette gerilimi…

   Evet “spazm” zamanı…

Hikaye tümüyle bir spazm zamanıdır kanımca. Spazm zamanının özelliklerini anımsayarak ilerleyelim. 

  1. Spazm zamanı korku doludur: Annenin korku dolu bekleyişidir.
  2. Beklenmediktir: Anne açısından beklenmediktir. Tam zeytinlikle haşır neşir olunması söz  konusuyken o alanın dokunulması yasaklanmış, çocuk süngere gitmiştir.
  3. Spazm zamanı haksızlık yüklüdür: Anne bunun haksız olduğunu söyler. İyi ama ne Musa’ya ne kocasına söyledikleri, tavırlarındaki direniş verilmiş kararı değiştirmez. S.16’da dinleyene yakınır; “Ne dediysem yer etmedi kadın kızım.”
  4. Spazm zamanı kışkırtıcıdır; Durkadın ananın söylendiği, isyan ettiği kocasıdır görünürde ama gerçekte düzenle ilgili saptamadır. Bu nedenle kışkırtıcıdır. Osman’ın kaçıp gelerek anlattıkları sonra İbrahim’in cenazesi kışkırtmalardır, uzun ağrılı sürecin parçalarıdır.
  5. Uzun ve ağrılı bir süreçtir: Okurun tanıklık ettiği yaşam parçasından önce başlamış olan ve bize iki ay daha süreceği belirtilen Durkadın ananın olasılıkla sahilde beklemekle geçireceği uzun ve duygusal olarak ağrılı bir süreç söz konusudur.

Sürecek

KADIN YİYENLER KULÜBÜNDE DÖNÜŞTÜRÜCÜ ATEŞ; KADIN

Müzikli öykü dinletimizde buluşalım

ÇYDD Bodrum is inviting you to a scheduled Zoom meeting.

Topic: 8 Mart Etkinlik
Time: Mar 8, 2022 08:00 PM Istanbul

Join Zoom Meeting
https://us02web.zoom.us/j/87387446622

Meeting ID: 873 8744 6622

Bir Ege öyküsü Kanı Unutma’nın yakın okuması – Bölüm 2

Anlatım Özellikleri

Şimdi anlatım özellikleri olarak bu hikayede bize sunulan tabloların tadını çıkarmaya yöneliyoruz. İşte oradaymış duygusunu veren anlatım özelliklerinden bir  iki örnek buraya alıyorum;Tarihi eser demez, “Buraya İngiliz Alman gavurları da gelir. Sapaktaki çeşmenin çevresinde dolanır, kurnasını, çeşmenin alınlığındaki oygulanmış mermerleri ziyade okşayıp dururlar. “(S.8) der. Bu nedenle burada anlatım söz konusu değildir artık okur karakterin içindedir. Durkadın’ı dinler olur. Durkadın’ın kendi kendine konuşmasını dinler…

   Sayfa 11’deki cümleyi bir kez daha alıntılayacağım, başka çıkarsamalar keşfedeceğiz çünkü; “Bize döndü taze, bebeyle konuşur gibi(…)

Ön yargıyla algıdan söz etmiştik, okumuş insanın okumamış insanı algısıdır bu ayrıca şu çıkarsamalar vardır.

  • Yetişkin olduğunu yaşamışlığını hiçe sayış,
  • Zekâ düzeyini hiçe sayış,
  • Duygu düzeyini hiçe sayış söz konusudur bu cümlede.

Bunlarla birlikte bir tutumdan söz ederken aynı anda iki karakterle ilgili olarak şimşek hızıyla çizimler gerçekleştirir Füruzan.

Arkeolog kadın ukaladır, oradakiler ve elbette Durkadın onun çokbilmişliğinin farkındadır ama yüzüne vurmaları söz konusu değildir hem konuktur (görgü kuralı söz konusudur) hem devlet tarafından gelmiştir (bir bakıma tehlike unsurudur). Asıl önemlisi köylülerin onunla konuşurken “kullanabilecekleri malzemeleri yoktur alet çantalarında.” Onlar düşünüyor olduklarını dillendiremediklerinden suskuyu yeğleyenlerdir. Burada da bir toplumsal gönderge flaşı vardır. Köylünün zor koşulları eğitime ulaşamama durumu…

S.13 “Hesabın mani gibi söyleneni var, onu karşımıza geçip şaşırtmacasına okuyup dururlar.” Hiç çarpım tablosunu böyle adlandırmak aklınıza gelmiş miydi?

   Toplumsal koşullara gönderme yapan bir başka anlatım özelliğine geçiyorum.

“Cumadan cumaya iman tahtalarını karartmadan inanıp namaza varan bu adamlar neyin nesine kötülük etmiş olsunlar ki böylesine ucuzuna hırp diye elden çıkıveriyorlar. (S.9)

Çıkarsamalarımız;

  1. İsyan duygusunun dışa vurumu: Temiz bir yürekle Tanrının karşısına çıkan insanlar söz konusudur. Haftada bir de olsa, bunlar ibadetlerini yapmaktadır. Tanrının onları seviyor olması gerekir. Bu yalın yaşamın içinde temel toplumsal ve dinsel öğreti kimsenin kimseye kötülük etmemesi olduğuna göre buna da uymaktadırlar. Bu nedenle de Tanrı tarafından seviliyor olmaları gerekir. Ama yaşamlarının sürerken ve sonlanışına bakılırsa eğer, Tanrı terazisinde bir yanlışlık mı vardır? İsyan eder Durkadın Ana.
  2. Köy yaşamının çarçabuk bir panoraması çizilmiştir. Çalışma koşulları, yaşam koşulları, ibadet, birbirleriyle ilişkiler.
  3. Köy insanın psikolojik özellikleri tanımlanmıştır. “İman tahtasını karartmadan” (yine yoğun bir şeye rastladık işte.)
  4. Süngercilerin yaşamının bitimi betimlenmiştir “hırp diye elden çıkmak” der buna Durkadın Ana. “Hırp”, bir ses taklidiyle ölümün bu denli yalın anlatılabilmesi ne kadar etkileyici… Köyün dolambaçsız yaşamının bir göstereni sözcükler…

Başka bir isyanı yine 30-31. sayfalarda görürüz. Bu söyleyişi tekrar okumadan edemeyeceğim;

“Bunca yıl başkasının lokmasını ağzından alıp saçı bitmemiş yetimler yaratmadı insanım, dedim. Her yetimlik her açlık ötemizden berimize kadar pekişmiş geçim zorundadır. Sen Tanrısın ya, her can verdiğin rızkını ömür pahasına mı alır!”

Sonra susar… Yanıt mı beklemektedir, yaptığı başkaldırının gazabını mı yoksa? Hayır. Hiçbir şey iddia etmez görünür. Saptamayı yapmış, isteğini iletmiş, derin bir nefes almıştır. Ruhunun ışıdığı andır.

   Anlatım özelliklerini örneklemeye devam ediyorum. Yöresel ağızla, felsefeyle, toplumsal görgüyle yoğrulmuş bir cümle buluyorum. S.17 “Musa’ya ağıt tutup uyku kuşlarının çığrınmasını örtüp utanmazlık edersin.”

  1. Konuşulan ağızla coğrafya özelliğinin tanımı yapılmıştır,
  2. Ağıt yakıldığının vurgulanmasıyla töreye işaret edilmiştir,
  3. Görkemli bir gece belirteci kullanılmıştır; “uyku kuşlarının çığrınması”
  4. Gece gürültü yapmanın “uyku kuşlarının çığrınmasını örtmek” ayıp olduğu vurgulanmıştır.
  5. Ama hoşgörü de vardır, sesi duyarız, tatlı sert bir söyleyiş. Kolundan tutup eve yatağa götürmeye çalıştığını görür gibi oluruz…

Sarı demez yazar “tüyünün rengini güneş çalmış güleç” yüzden söz eder bize. Gülüş de saçlar da sarı renktir, neşelidir.

 Tek cümlelik paragraflar kullanır, söylemi güçlü kılmak için yapar bunu. “Dişlerinin akından anlarsın.”

   Her bir cümleden bir hikayenin neredeyse sınırsız yayılımını düşleyebiliriz. Aynı zamanda Durkadın’ın bu cümleler arasında sustuğunu da anlarız. Kısa susku anlarında aklından neler geçtiği bizim düş gücümüze bırakılmıştır. 

Şimdi bir cümle seçiyorum. Bir deneme yapıyorum. Eğik harflerle yazılmış olanlar benim düşlediklerimdir.

            Dur hele resmi göstereyim.  (Basma elbisenin göğsüne sokar elini, katları arasında yarı sert bir şey bulunan bir mendil çıkarır. Teri, memesinin kokusu sinmiş mendili tutan sert parmaklarının kumaşa dokunurken çıkardığı ses duyulur bu bekleyiş sırasında. Konuşulmamaktadır çünkü. Nefesi biraz hızlanmış mıdır? Belki. Belki hafifçe titrer mendilin sarkan köşesi. Ne renktir bu mendil? Kenarları mavi çizgili beyaz mı? Pamuklu kumaştan mı? Bir hikâyesi bile vardır düşünürsek, çeyizinden kalmadır Durkadın’ın.)

   Sayfalarda tek cümlelere rastlarız. Bazen bir kez kullanılır. S.29’ da “Eve vardım,” der Durkadın. Onun tüm duygusal ve fiziksel algılarını bu cümle içinde barındırır. Bazen de yukarıda olduğu gibi, kısa cümleler alt alta kullanılır, duygusal yoğunluğu dile getiren bir anlatımdır bu. Sayfa 31’e bakalım lütfen.

      “Sustum.

Pencereden dışarıya baktım.

Kuran’ı kapadım.

Öpüp alnıma koydum.

Oda alacalanıyordu.

Uzaktan iki keklik ötüşü geldi peş peşe.

Dört gün dört gece geçip gitti.”

Satırbaşı yapmakla boşluklar verilmiştir. Sebep? Metnin yavaşlamaya gereksinimi vardır. İyice özümsenmesi için. Burada Umberto Eco’nun bir saptamasına katılarak alıntılama yapacağım izninizle, boşluklar için der ki; “boşluk bırakmak yavaşlık yaratır ki bu az söz ile gerçekleşir.” Az söz. Birer satırlık paragraflar… “Yazıda yöntem yavaşlıktır. Betimlemeler, anlatıdaki çeşitli noktaların ayrıntılı anlatımı ile gerçekleştirilir.” Katılıyorum ve ekliyorum, okuma hazzımızı yukarılara taşır bu yöntem.

    Elbette şu anda biz bu cümleleri teknik olarak inceliyoruz. Estetik inceleme sırsında çizilen tablolar arasında yine bu paragraflara dönmek isteyeceğiz. Daha onlara geçmeden önce bakmamız gereken başka ayrıntılar var. Hikayenin içinde çok ağaç kökleri çok ağır taşlar, çok sarmaşıklar var. (Bu hikayede oyalandıkça keşfedeceğim anlam derinliklerinin beni yıldırmasından korkuyorum. İtiraf etmeliyim.)   Söz gelimi devlet yurttaş ilişkisinde duralım.

“Bizim köylük yere ne zaman yazıp çizen biri gelse sonu bize hayır değildir.” S.13

“Köyümüze yabandan gelip de yazmaya oturanlar var ya, işte onlardan ziyade korkarım. (…) Ya asker toplama ya da vergi, toprak moprak işi diye yazarlar yazıya durduklarında. Ya da dediğim gibi şu iş, bu iş için derler, sende mi, onda mı, şunda mı, diye inceden inceye sorarlar. Sıralanıp yere bakarız. Sonu hep paraya dayanır.

Sonra sil silebilirsen. Bir yazmayagörsünler. (…)Hükümetse, bellersin ki hep dışarıdan gelenlerin elindedir. Hayır denmeyecektir onlara. Biz de hayır demede çare aramayız ya zaten.”  (S.14)

Ürkütücü bir saptama değil mi? İsteyen yurttaş olması gerekiyorken cumhuriyet rejiminde eşit ve hakça olmayı tanımlayan demokraside isteyen “hükümettir.” Ne diyor ansiklopedi? Demokrasi, tüm üye veya vatandaşların, organizasyon veya devlet politikasını şekillendirmede eşit hakka sahip olduğu bir yönetim biçimidir. Türkçeye, Fransızca démocratie sözcüğünden geçmiştir. Halkın kendi kendini yönetmesi, demektir.

Ne diyor hikaye? Üye veya vatandaşların organizasyon veya devlet politikasını şekillendirmede değil eşit hakka sahip olması, hakkı bile yoktur. Yönetim biçimi sözcüğü birilerinin birilerini güdümlemesi olarak kullanılır. Fransızcadan geçmiş bu sözcüğün henüz Türk dilinde karşılığı yoktur, yani halkın kendi kendini yönetmesinin karşılığı bir sözcük üretmemiştir üye. Destan sözcüğünü üreten toplumsal bilinç bu sözcüğü üretemez olmuştur. Yazar karşımızda duruyor. Ve soruyor. İşte büyük harflerle hikayenin atmosferine yazmış; Neden?

   Hemen ardından hikayenin sünger avcılığının dramına, sorunlarına eğilişini irdelemek istiyorum. Bu acı iş adeta metnin içinde eritilmiş, dokularına iyice yedirilmiştir. Her harfte kokusu/korkusu vardır sünger avcılığının.

İşte  bir örnek: S.16 “Herif dedim, Memet’in belinden aşağısı yeni bolarıp durdu vurgunda, çaput bebek benzeri canı yok. Alanya yöresinde varıp kaba süngere dalanlardan kaç kişileri vurgun erliğinden, civanlığından etti. Sayayım mı? Ya sen? Gece uyuyakoyunca, hökürtünü duyan odaya deli dana tıkılmış sanır. Ciğerlerin kevgir olmuş öte de öte soludukça (…)” 26. sayfayı okuduğumuzda 40 metre kimi kere 60 metre derinliğe dalındığı, korkunç çalışma koşulları anlatılır. Öyle ki Zenker Osman dayanamayıp kaçmıştır Girit’ten. Onun ağzından dinleriz yapılan işi, yaşam koşullarını.

Sürecek

Bir Ege öyküsü Kanı Unutma’nın yakın okuması

Zeytin ağaçlarının tehlikede olduğu günlerdeyiz. Doğa ve tarihin yağmalandığı günlerde…Dil Irmağında Füruzan’la adlı dosyamdan seçtiğim otuz sayfayı aşan bir öykünün metin incelemesi değil keyifli incelemesini okuyacaksınız. Zengin bir metin olması nedeniyle incelemesi de hayli hacimli oldu. Beş bölüm halinde paylaşıyorum. Doğayı ve öz dokularımızı daha iyi koruyabilmemiz dileğiyle. İyi okumalar.

Kanı Unutma İncelemesi

Bölüm 1  

Dayanaksız yaşamayı bilenler, Cesurdurlar, Kişiyi korkutacak denli. (Füruzan – Lodoslar Kenti)

Bu öyküde dayanaksız yaşayan, cesur insanların, dünyasına gireceğiz. Dayanaksız cesur bir kadının seslendirdiği bir hikayenin kapısını aralayacağız. Durkadın Ana içindeki yılana aracılık edip konuşur; Kanı Unutma…

  Başlangıç olarak karşımızda Akdeniz ağzı konuşmayla karakter çiziminin egemen olduğu bir metnin durduğunu söylemeliyim. Aslında metin sözcüğünü bir alışkanlık nedeniyle kullanıyorum. Oysa şunu demeliyim; siz okur, bir kıyı köyüne gidiyorsunuz. Sizin için anlamı, güneş, kum, görkemli deniz ve elbette dinlenme keyfi… Bir köy kahvesi görüp çay içmek mi istediniz? Peki. Tam çayınızdan ilk yudumu almışken bakışınızı izleyen birinin söyledikleriyle, ağzınızı yakarak bardağınızdakini bitirip kalkıyorsunuz. Ona doğru yürüyorsunuz. Rengi atmış basma giysisiyle çalışkan ellerini görüyorsunuz. O andan sonra eğilip bükülen sayfalar, kalınlaşıyor… Macunsu kıvama gelene kadar oyalanırsınız. Çünkü o sırada aklınızda hikayenin adı vardır. Kanı unutma. Bir emir cümlesi. Bir de bakarsınız ki sayfa(lar) hızla macunun içine katışmaya başlar. Genleşir, uzar, hacmi değişir, bir kadına dönüşür. Der ki; “Tazelerin eline kına ne uygun gelir. Benimkilere bak bir de. Yeşili kesik ağaç dallarına benzer. Küçük bebeleri tutar olduğumda çekinirim, pamuk etlerini incitir horlarım, diye. Köyümüzün kocamış her kişisinin eli dal budaktır, dayanıklıdır.” (S.18) Sonra başını kaldırır, “Çolağın kahvesine vardığınızda, beni gösterdiler sizlere değil mi kadın kızım?” der. (S.7) Bir gözünün yerinde büzüşmüş göz kapağını fark etmemiş gibi yaparsınız. Size söyleneni de bilir: “Seni bu yana salarlarken git göredur demişlerdir. Musa’nın anası Durkadın teyze anlatsın sana bekleyişinin aslını…” (S.7) Durkadın ana “çok manayla dolu beklemesini” anlatmaya koyulur. Siz İstanbullu konuğa sorar: “İstanbullu olmasanız da soracaktır” bu soruyu ya… “Sizin İstanbul şehrinin şehir denizindeki balıklar bunlardan mı kurulur, deyiver bana…” (S. 8)

   Yazarın açtığı patikadan hikayenin içlerine yol alırken yazarın el yazısı kadar ayırt edici özgün izler buluruz. Çünkü her patika başka bir selva oscura[1]nın içinden geçer. Belki onun için Umberto Eco “anlatı ormanı gezintileri” (Selva oscura; cehennemin açıldığı karanlık orman deyimini kullanmıştır). İlk bakışta tuhaf bir kavramdır. (Çünkü sıklıkla ve yinelemelerle okuma hazzından, okumada doyumdan, zevkten söz ediyoruz.)  Kuşkusuz konu Füruzan metniyse orada izlerden, noktalardan değil bütünden söz etmek gerektiğini söylemek gerek.  Yani patikanın yönü, genişliği, çevresindeki doku, dokunun içinde kımıldanan yaşam, kokular, sesler, tatlar, duygular, kaygılar… Algılarla, ayrıntılarla örülmüş başka bir metin var elimizde. Bazen tedirgin edici bir patikadır bazen gerçekten tehlikeli bir suyolu dersem eğer, bilmem “Kanı Unutma”yı doğru biçimde tanımlamış  olur muyum?

   Füruzan’ın yol göstericiliğinde gerçekleştirdiğimiz anlatı ormanı gezintilerimiz nereye gittiğimizi bilmeyerek gerçekleşir.  Diyebilirim ki yazarın peşine takılırız. An gelir hikaye içinize sızar, an gelir tümüyle metnin içine yerleşmişsinizdir.  Okuma hazzını tanımlamaya çalıştığım bu

serüvende çabamın odak noktası Füruzan’ın düşünce ve duygu yapısına, beyin kıvrımlarına doğru yol alabilmektir. Bu bütünlükten tadımlıklar alıp inceleme metnimin içine serpiştiriyorum. Kanı Unutma boyunca hikayelik arkadaşımız Durkadın anadır.

   Hikayenin adı emir söylemi gibi durur. Kanı unutma. Ünlem gerekir ama böyle bir imleme yapılmamıştır yazar tarafından. Buradan hareketle söylemin “emir” değil “tembih” tarafında durduğu söylenebilir mi? Sanırım. Çünkü Durkadın ananın sahilde iki büklüm duruşu bir soru işaretidir benim gözümün önünde. Ne olacak? Orada oturur Durkadın…. Annenin ağzından çıkmakla birlikte yüreğindeki tehdittir. Yeşil yılan dile getiricisidir o korkunun. Her an oğlunu yitirme korkusunun simgesidir yılan. Durkadın ana bekler ve hep oğlunun ölümü için kaygılanır.

   Toplumsal bir konu ele alınmıştır. Kaçak olarak yurt dışında çalışan sünger avcılarının sorunlarını duyurmaya yönelik bir işlevi vardır “Kanı Unutma” hikayesinin. Yaşamdan ölüme yapılan dalışlarla, can alıcıyla oynanan bir Rus ruletidir bu yaşam. Yan anlamları ise tarih kayıtlarının bilinç eksikliğinden yitirilişi, eğitimsizliğin acı tabloları, devlet-yurttaş arası uçurum, aydın yurttaş- cahil yurttaş arası uçurum, işçi-işveren ilişkileri, insan-çevre ilişkileri, beri yandan Türk-Rum benzerliklerini de üstlenmiştir.

   Sünger avcılarının dünyasıdır gittiğimiz yer. Dört bir yanı vurgun yemiş erkeklerle dolu bir anne konuşur. (Dikkatli okur hikayenin söylem biçiminin konuşma şeklinde bir bildirim olduğunu anlayacaktır. Göz hizası, eşit koşulları tanımlıyorum bildirim-konuşmayla. Yakınma değildir, Seslenme olmayan bir bildirimdir.  Durkadın ana yanına yaklaşan bir “dinleyen özneye” anlatır olup biteni. Bu yöntemle sorgulama değildir, değilleme değildir… Ama bir çağrı vardır. Duyulur. Fazlasıyla yoğundur. Fazlasıyla “orada olma” durumu yaratılır. Nasıl mı? Düşünmeliyim. Çünkü bir öykücü olarak beni ilgilendiriyor bu ayrıntı. Dinleyen özne sayesinde olabilir mi? Yazı yolu boyunca bizimle birlikte olan… İsimsiz ve tanımsız dinleyen. Belli ki oranın yabancısıdır. Ama bir biçimde Durkadın ananın yakın hissettiği biri olmalıdır. (Kadınlık paydasında mı? Olabilir.)Çünkü Durkadın ana kendi yaşamından çekip aldığı ciddi ayrıntıları paylaşır, yüreğinin en kuytularına sokulmasına izin verir. Kadından kadına kadın duygularının çağlayanına tanık olunur.

   Kalabalık kadrolu bir hikayedir. Simgeledikleri nedeniyle öne çıkanları söyleyeceğim.

Durkadın Ana; Sünger avcılığı yapmak için Yunan adasına giden oğlunu bekleyen bir kaygı “heykelidir” ki kıyıda oturur. Olup bitenleri anlatan karakterdir. Akdeniz köylüsünün ana olma durumu ön planda olmak üzere yaşamı, kadın sorunları, sosyal yaşamının örneği, gösterenidir.

Kördür, bunu konuşmasının akışı içinde öğreniriz. İlkin 8. sayfada karşısındaki dinleyen kadına (ve okura elbette) açıklar bunu. Son derece güzel şu cümleyi tekrarlıyorum; “Sol gözümü gördün mü, görmezdir.” Nasıl soğukkanlı bir söyleyiştir bu, kabullenmenin gerisinde nasıl bir dram yatar… Bilinçlidir; “Yerimizin dirileri bizlerse deniz sırt dönüverirse elimiz kuru, dilimiz kuru kalıp dururuz,” der 9. sayfada. Kendisini ve köylüleri önyargılarıyla algılayan sözde aydın arkeolog kadını öyle bir tanımlar ki Durkadın ananın kişiliğinin psikolojik boyutunun bir ayrıntısını da keşfederiz. Sayfa 11’e bakalım. “Bize döndü taze, bebeyle konuşur gibi(…)” Bebeyle konuşur gibi… Ne kadar yoğundur bu cümle…

   Musa; gidişiyle hikayede gerilim unsuru yaratan sünger avcısı. O ve arkadaşları genç erkek olma halinin sorumluluklarının simgesidirler. Ekmeğini ele alma, ev ocak kurmanın koşullarından geçmektedir. Kazanmak için masaya yaşamını sürmüştür.

   Zelha gelin; Musa’nın nişanlısıdır. Evlenme meselesinin öteki yarısı olmasına ve sünger avlama işine karşı olmasına rağmen onu dinleyen olmaz. “Zelha’ysa gelinimiz olmadan işe sıvandı evde.” (S.34) Nişanlısının ailesinin bir bireyi olur nikah mikah aramadan. Üzüntü ve kaygısıyla baş etme yöntemidir belki de bu birliktelik.

   Musa’nın Babası Halil İbrahim; O da geçmişte sünger avcılığı yapmıştır. Oğlunun istediği parasal düzeye ulaşması için tarım yerine süngercilikle kısa yoldan para kazanacağını düşünür. Kaygı düzeyi tam olarak anlaşılmaz. Duygularını saklıyor da olabilir, Durkadın ananın duygularını fazla kadınca buluyor da olabilir. Kurtuluş savaşını yaşamış bir kuşaktan gelmenin gözü pekliği mi vardır onda?

   Osman; Musa ile birlikte gitmiş olan ama çalışma koşullarına dayanamayıp kaçarak köyüne geri gelen kahramanımız. Sünger avcısı olmanın, başka ülke sularında çalışma koşullarını ayrı bir açıdan izlememizi sağlayan karakterdir. Onun anlatımı gerilim unsurlarından biridir.

   İbrahim’in analğı; Vurgun yemiş çocuklu bir süngerciyle evlenmiş kadın tipidir. Üzüntüsünün içten olmadığı yönünde bir tanımı vardır Durkadın ananın.

   Aydınlar, arkeologlar: Biri kadın biri erkek, iki kişi deli zeytinlikteki tarihi kalıntıları gelip görürler. Hemen burada yazarın sesini duyarız; “Oysa insanlarımız umarsız kopmalara bırakılmalara uğratılmışlarsa asıl yargılanacak aydınlardır, halk değil. Görüyoruz çağdaşlık bizde birkaç büyük kentin pahalı semtlerinde oturmaktadır.”(Füruzan Diye Bir Öykü S. 53)

   Onların varlığı farklı bir bakış açısı getirir hikayeye, şehirli, okumuş “aydın” insan tipinin köylü, “cahil” insan tipine bakışı olarak var edilmişlerdir ama bir yansımayla karşı karşıyayızdır. “Köylü ve cahil” olan özne de onları kendi ölçüleriyle, yaşam deneyimlerine göre değerlendirmektedir.

   Hikayenin anlamı burada karşımıza çıkar; diyebilirim ki, bu anlatı tarihi eser kıyımı ve insan kıyımının bağıntısından doğar. Bu kesişme noktasından doğan, baştan sona ölümün gölgesi, tehdidinin olduğu bir hikayedir. Ölümden daha korkunç olan ölümün beklenişidir. Metni okurken tarihi eser parantezi içinde süngercilik hikayesi olarak şekillenir bellekte. Çünkü Musa deli zeytinlikle uğraşmak istemesine karşın tarihi kalıntıların değeri nedeniyle onun kazanç kapısı kapanmıştır. Her an ölüm gölgesinde yaşayan, (Belki ölümün içinde yüzen demeliyiz bu duruma, çünkü 40 metre, hatta 60 metrelere dalış söz konusudur.) genç erkeklerin ekmek kavgasında başka bir seçeneğe yönelişleridir.

   Yaşam yoğunluğunu Durkadın’ın penceresinden izleriz. Okurla dertleşir. Bana öyle gelir ki Durkadın ana konuşarak oğlunu kurtarmak, ölümün gölgesini sesiyle silmek ister…

   Dinleyen – Turist: Durkadın anaylaokur arasında kimliği bilinmeyen, uzaklardan gelmiş olduğu, şehirli olduğu ve dişi olduğu hissedilen bir dinleyen özne vardır. Belki burada onunla iletişime giren yazardır diyeceksiniz. Hayır. Bu saydam yapılı özne köprüdür. Sanırım “köy- kırsal kesim” bu denli çıplak anlatıldığında (olayları ve Akdeniz ağzını çıplak sözcüğü ile niteliyorum) zorlukla algılama tehlikesi vardır. Çünkü büyük olasılıkla okur kent kökenli olacaktır. Bu birbirinden apayrı noktalarda duran (karakter ve okur) özne bir iletkene gereksineceklerdir. Okur tarafından belli belirsiz algılanmalıdır. Ya da saydam dinleyicinin arkasında yer alırız. Böylelikle tümüyle “orada olma” duygusu oluşur. Bence. 

Hikayedeki iki ayrı eksene dönersek,1.Tarihi eser katliamı, 2. İnsan katliamı,

Metnin başında bizi içine alan girdaptan hikaye boyunca kurtulamayız; hangisi daha içimize dokunur, hangisi diğerinin nedenidir? Eğer deli zeytinlikte tarihi kalıntılar bulunmasaydı Musa gitmeyecek miydi? Musa gitmeyip deli zeytinlikte çalışsaydı bu kültür mirası ziyan mı olacaktı? Hangisi? Feci bir döngü içindeyiz. Köylülerin tarihsel kalıntılara duyarsızlığı mı daha kötüdür, devletin insanlara duyarsızlığı mı?

Halk gerçekten uzağa hiç düşmez. Çünkü maddi şeylerle, yaşama koşullarıyla zorluklarla burun buruna bırakılmıştır. –Füruzan (Füruzan Diye Bir Öykü S. 53)

Metinde ilerlemeden önce kültürle bağına değinmeyi isterim. Anadolu-Akdeniz kültürü; 1.Sünger avcılarının yaşamı üzerinden verilir. 2.Kadının toplumdaki yeri üzerinden verilir.

Bununla birlikte toplumsal yapının üç yanı ele alınmıştır.

1. Tarihsel kalıntılar motifi üzerinden;

    a) Kentli-köylü bilinç kültür, dünya görüşü farklılıklarına değinilir.

    b) Bir trajedinin perdesi açılır; sünger avcılarının ölümleri, sakatlıkları ve enselerindeki ölüm tehdidi, ölüm riskleri… S.31’ de Durkadın soruyor; “Sen Tanrısın ya, her can verdiğin rızkını ömür pahasına mı alır?” (Burada cümlenin soru cümlesi değil başkaldırı cümlesi olduğuna dikkatinizi çekmeliyim.)

2. Gittiği yerden kaçan sünger avcısı üzerinden bu işin korkunçluğu, çalışma koşulları, devletin tutumu verilir.

3. Oğulu bekleme eylemi üzerinden yaşanan köklü evlat acısı korkusu. Yaşanmış olmamasına karşın ölüp giden diğer delikanlılar (Rum veya Türk bu noktada anlamsız bir tanımdır) Musa’nın ölme olasılığını artırdığı gibi analarının üzüntüsüyle kurulan duygudaşlığı da dile getirir. Burada insan olma > ana olma temeli söz konusudur. İşte o yoğunluk cümlelerinden biri (S.34) “Dönse de başkaları gider olur. Onların kanı da bulaşır İbrahim’in kefenine.”

Ayrıca köyün;

P Günlük yaşamına ilişkin ➽ “Kimi elinde bir somun kemiriyordu, kimi ağlıyordu (S.29),

P Geleneklerine ilişkin ➽ “Havva kadının böylesi çırpınıp yırtınması biraz töre gereğiydi. Çünkü İbrahim’in babası bunu alınca, ‘Analıklı yerde yiğidin benzi sarı kalır’ diye köy ardından konuşup dururdu.” (S.28) 

P Kadın erkek ilişkilerine ilişkin ➽ “Ne o Durkadın sayrı mısın, diye kaktı beni,” (S.22) çarpıcı tablolar karşımıza getirir.

Bunlara başka konularla birlikte ayrıca değineceğim.

   Bu konunun hemen ardından metnin “kadın”la olan ilişkisine geçeceğim izninizle. Anlatıcı ve dinleyen kadındır. İlk dikkat çeken kuşkusuz budur. Ama ben Durkadın anaya odaklanacağım. Anılarında ve yaşamında gezinirken onun tutumlarını ve karşısındaki öznelerin tutumlarını inceleyeceğim, yorumlayacağım.

   Musa’nın gitme kararıyla Durkadın ananın duygularını nasıl dışa vurduğuna bakalım.

S.16 nasıl ağıtlar yaktığını görürüz. Kocası onu susturmak için ilkin döver. Yararsız bir çaba… “Her bir yanım belerip yüreğimin başı acıdan koptu da susmadım,” der. Susturamadığını görünce Halil İbrahim “Durkadın, inlemeni kesmene yediğin kötek yetmez mi? Tanrının verdiği canı aldığımda mı gücüm yetecek sana?” diye gözdağı gibi görünen çaresizce konuşmaya yeltenir. Gene dayak yer. Hiç böyle bir tavırla karşılaşmamış olan Halil İbrahim’in 17. sayfada şunu dediği duyarız; “Dur kız, hele dedi dur! Ne oluyor sana? Hele okutmalara mı varalım seni. Tan atsın her bir şey uyansın, dur, sus.” Ve sonra “Bir dam altına girip birbirimizin nikâhlısı olalıdan beri böylesi uzun konuşup danışmış değildi benimle herifim” öyle uzun konuşur Durkadın’la.  “Derdini şeytan alası Durkadın. Ne biçim olmadık huylar çıkarıp durursun. Bura insanının işidir bizim oğlumuzun yapacağı da. (…) Musa’ya ağıt tutup uyku kuşlarının çığrınmasını örtüp utanmazlık edersin. Evereceğiz. Ana oğul, deli zeytinlik adam olur bellediniz bir zaman. Olur mu be cahil kadın! Şehrin kalemli kâğıtlı adamları gelip sakın ha cezası vardır demediler mi? (…) Ben de seni gelin istemeye dünür çıkardığımda Fethiye’ye dalgıçlığa varmadım mı hı, altı ay?”

Ama yatışmaz Durkadın. Oğlunun süngere gitmesi üstelik yabancı bir yere gitmesi kör olmakla eştir onun için. S.21’ de tarlada çalışırken nasıl kör olduğunu öğreniriz. (Buradan yaşam koşulları ve sağlık hizmetlerinden yardım alma durumunun sıfır olduğu çıkarsamasını yapmak zor değildir.)

Kör olma durumuna kendisinin nasıl ağıt söyleyerek tepki verdiğini, (S.22) kocasının nasıl tepki verdiğini, (S.22) dile getirir. (Bu tepkiyi hamile kaldığını sanarak hafifseyerek göstermiştir) > hemen o arada hamileliğe ilişkin kadın ve erkeğin farklı bakış açlarını (iç içe halkalar şeklinde örgütlenmiştir verilmek istenen fikirler) görürüz. Halkalar devam ediyor. Yaşlanma duygusunu dile getirişini de görürüz. “Gene de gel aslını sor. Kadın kişinin elleri kolları çalıya dönse de gönlünde baş koyulası yumuşacık bir yer kalıyor.” (S.22)

   Peki ya Musa gittikten sonra neler olur? İlkin sevinç. 25. sayfayı okuyalım; “Adamım ilk ayın sonunda gelen bu mektubun fotoğrafın beni şenlediğini, hoşladığını görünce ilçeye varıp pazardan kıpır kıpır çiçek dağıtımlı bir basma kestirmez mi?

Karşı karşıya durduğumuzda:

-Aha herif dediydim, bunun yakışığı gelinimizdi. (…)

-Şunu Kamburun Selime’ye kestirip dikin de arada düğünlere çıkınca hayırlı haber esvabın olsun.

   Zenker Osman’ın kaçıp gelmesi, onun ardından İbrahim’in ölüsünün gelmesiyle her şey tersine döner. Durkadın ana kaygıdan yere göğe sığamaz, eve gitmez, kocası pes etmiştir. S.34:

“Eve hiç girmem.

Adamımın umudu kesik, beni zorlamaz. Yanıma bazen aşımı o iletir.”

   Bu cümleyle yoğunlaştırılmış ölümcül “bekleme(nin) durumu” devinimin yokluğu ya da azlığına (“Uyunmaz olur mu? Yenmez olur mu? ”-S.37) karşın metinde yayılım ve devinim olması nasıl gerçekleşiyor? Kişisel görüşüm, yaşamdan çekip alınmış ayrıntılarla örülmüş,

-neredeyse sayısız bölünebilen ayrıntılardır bunlar- okuyan öznenin dağarcığında-hatta fazlasıyla yeni keşifler olur-imgelerle çoğalarak gerçekleşir. İkincisi bu metnin çarpıcı özelliklerinden olan 

gizli veya görünür kıyaslamalarla yaratılan, onlardan kaynaklanan devinim ortaya çıkar. Şimdi bu devinim unsurlarına yakından bakmayı deneyeceğim.

   Kanı Unutma hikayesi, adından son sözcüğüne dek, tek karakterin konuşmasıdır. Bir tirad olduğunu söyleyeceğim. Adeta. Tiyatroda kanlı canlı bir insanın tüm becerilerinin bileşkesi olarak sunduğu tiradlar benzersiz seyir keyfi yaratır. Bu işi kâğıt üzerinde yapmanın risklerini düşünüyorum… Bir düşüncenin kesintisiz gelişimini vermenin zorluğunu… Okurun dikkati dağılır, tekdüzelik duygusu yaratır. Üstelik dilin ortak kodlarını değil yöresel kodlarını kullanmıştır yazar. (Bir tehlike daha!) Ama gelin görün ki bu tekli konuşma bir an bile sıkmaz bizi. Tersine can kulağıyla dinleriz Durkadın anayı. Kıyaslamalar. Kıyaslamalar hem hareket sağlayıcı unsurdur hem gönderge flaşları olarak kullanılırlar. İşte onlardan bir örnek  getiriyorum buraya. Süngercilerin “hırp diye elden çıkarılıvermeleriyle” (S.9) diğer az riskli işlerde çalışanların karşılaştırılması yapılır.

   S.22 de cinsler arası karşıt bakış açısı verilir. Durkadın’ın kocası Halil İbrahim geçmişten konuşur ; “Gene mi çocuğa kaldın? Kalanlar ölenlerden daha az be cahil. Varsın olsun.” Erkek için sayısal bir değerlendirmeden öteye gitmeyen gebelik, özellikle kırsal kesimde kadın için tam bir kambur, çocuk yitimi bir yıkımdır. Ama her ikisi de birbirini anlamaz.

İnce İbrahim’in cenazesi ile düşsel Musa cenazesinin bir kıyaslaması da vardır. (Gerilim unsuru.) Bu kıyaslamaları çarpıcı tablolar halinde sunan “Kanı Unutma”nın betimleme düzeyi analık duygusu açısından toplumsal yapıdır. Dişil sesle anlatılır ve annenin çocuğunu yitirme korkusu ayrıntısından okuru yakalar. Okuru yakalayan başka bir unsur da ritimdir. Ritim ne yapar? Uyarır veya yatıştırır. Burada uyarıcıdır. İki tür ritimden söz etmeliyiz. Akdeniz ağzı ile gerçekleştirilen çınlamalardan ortaya çıkan ses renkleri “dilsel kodlar.” İkincisi zaman sıçramalarıyla gerçekleştirilen ritim. Zaman sıçramalarını ayrıca ele alacağım.

Sürecek

 

Emekçi kadınlar günü yaklaşırken, kadın öyküleri… |

Vicdan Efe’nin Komşu Duvarı kitabının okurla buluştuğu şu günlerde bir yakın okuması.

Komşu Duvarı’ndaki öyküleriyle Vicdan Efe’nin sesini dinliyorum.

On üç öykü 123 sayfadan oluşan bu öykü kitabıyla ilgili okuma notlarımı hemen paylaşmak, daha çok kişinin okuması için acele ve heyecan duymaktan kendimi alamadığımı belirtmeliyim. 

Zehra İpşiroğlu, iyi bir okur olmanın koşulu olarak bilinçli sezgiler arasında gelgitlerin ritmine ayak uydurarak, yazarın dünyasına adım adım girmek olduğunu belirtir. Bu adımlamaların patikaları olan zengin anlatımlı öyküler buluruz Komşu Duvarı’nda. Sık rastlanan, göz hizası olayları, özgün kalemiyle resmetmiştir Vicdan Efe. Bu resimlerin içine, yazarın dünyasına girmeyi deniyorum. Bazen kullandığı malzemeler ilgimi çekti, bazen desenin bir ayrıntısı, bazen dokusu, bazen bulunduğu yer…Yazarın sesini duymaya çalıştım ve onun sesinde, olup bitenler içinden nelere dikkat ettiğini ayırt etmeye çalıştım. Bunlar karşısında ne hissettiğini de sordum kendime. Dünyayı nasıl hissediyor? Dünyayı algılaması, anlatma biçimi nasıl? Saptamalarıyla, seçtiği gösterenlerle toplum ve tarihle kurduğu bağlantılar neler? Küçülterek inanılmaz yoğunluk kazandırdığı parçalar neler? Ara kavramları nasıl kullanıyor? Önemsediğim bunlar. Belki biraz bencilce.

Devamı için lütfen

https://www.edebiyathaber.net/emekci-kadinlar-gunu-yaklasirken-kadin-oykuleri-serap-gokalp/

bağlantısını kullanın.

HANGİ GÜN, HANGİ DÜNYA?

Biz, “güzel günler göreceğiz çocuklar” şarkısını söyleyerek genç olduk, yetişkin olduk, yaşlandık heeey yaşlandık!  Uzay filmleri 1999 da bitiyordu sonrasını hâyâl edemiyorduk. Margarin mutfağın gözdesiydi, “kolestrolün” iyisi kötüsü bilinmezdi. Hele zavallı yumurtanın hiç günahına girilmezdi. Kızıl, kızamık, boğmaca salgınları olurdu, evlere karantina yazısı asılırdı. Salgın koleraysa Tekel kanyak alınır, mikropları öldürür diye evcek içilir, ev temizliğinde daha özenli olunurdu. 2022 yılında yeni moda bir salgının pençesinde kıvranacağımızı hiç düşünemezdik.  Ne günde bir uçak dolusu insanın öleceğini hâyâl ederdik, ne sokakta maskeli gezeceğimizi. Yapay zekanın bizi yönlendirip yönlendirmediğine ilişkin tartışmalar aklımızın ucundan geçmezdi.  “Simülakrlar” diye bir kavramın üzerine bir kitap vardı, söylemesi bile zordu. Belediye otobüslerindeki biletçiler yerlerini akıllı kartlara mı bırakacakmış? Hologramik reklamlar mı olacakmış? Yıllarca sırada beklenen kadranlı telefonlara bakarak cep telefonunu, gırgırlara bakarak süpürge-robotları, her sonbahar istiflenen odunlara bakarak bina izolasyonlarını düşünmek zordu. Uzay Yolu dizisinde kapıların nasıl olup kendi kendine açıldığını hayranlıkla izliyor, ışınlanma fantazisini deyim olarak kullanıyorduk ki fakslar telekslerin, telgrafların yerini alıp sözcükler, fotoğraflar ışınlanmaya başladı. Elektrikli ev aleti dediğimizde aklımıza buzdolabı, çamaşır makinesinden öte bir araç sonraları elektrikli süpürge gelirdi. Araba markalarını oğlanlar daha iyi bilirdi… Mektupları öyle bir hafta on günde değil de hemen şimdi gönderebilsem dediğim olmuştur ama.

Migros’un depo işçisi marketin çöpe attığı yiyecekleri evine götürdüğü için hırsızlıkla suçlanıp, ben hırsız değil açım, dememişti.

Tümü elektrikle çalışan aletlerle dolu evimizin gün gelip şalterlerlerini kapatacağımızı, hiçbir robotumuzu öz irademizle kullanmaz olacağımızı bilmiyorduk.

Yurdun dört bir yanını tarikatların, akıl almaz oyunlarıyla işgal edeceğini, çocuklarımızı diyanet kurumu altında bile gericilerin taciz ve tecavüzüne uğrayacaklarını, buna susulacağını masal olup anlatsalar ağzızlarına kürekle vurmaz mıydık?

Kadınların dizi dizi ölüme itildikleri, erkeklerin aklının kalmadığı, erkekliklerini yumruklarıyla gösterdikleri zamanların  geleceğini hangi kadın öngörebilirdi?

Televizyonlardaki filmlerin bile denetim kurulundan geçtiği zamanlardan baktığımızda, gün gelip beyaz camda yaşlı insanların evlenme programlarında aklımızı yerinden sıçratan konuşmalarını izlememiz mümkün görünür müydü?

Üniversitelerin bir tabeladan ibaret olup çocukların o tabelanın altına girip çıkmakla işsizler ordusunun bir ferdi olacağını, şanslılarının asgari ücretle bir iş bulacağını söyleselerdi inanır mıydık?

Fotoğraflarımızın aile albümlerinde, özel misafirlere, ancak gerekirse gösterildiği, bunun dışında özel olduğu o günlerde banyoda fotoğraf çektirilip bilmem kaç bin kişiyle paylaşılacağı günlerle ilgili en hafif tepki “hadi canım sen de!” olur muydu, olmaz mıydı?

Her dakika savaş riskleri, her dakika ekonomik krizleri, her dakika hastalık, kaza, deprem, kaosları içinde yaşamaya çalışacağımız kimin aklına gelirdi?

İklimler değişir mi canım? Dört mevsim vardır, fırtına takvimi bile her yıl aynı olur. Atmosfer mi delinecekmiş? Sen ne içtin öyle bakayım?  Sokaklarda kağıt toplamak da neyin nesi, eski gazeteleri bile değerlendiriyoruz. Kese kağıdı yapıyoruz, piknik yaparken masa örtüsü yapıyoruz, ıslak zeminler kaymasın diye kaydırmaz yapıyoruz. Plastik mi dedin? Leğen olur, eski eşyanı verirsin, yerine mandal leğen, kova alırsın. Doğayı niye kirletsin? Bir evde kaç plastik parça var ki?

Bugün buna benzer binlerce görüntü, ses, kayıt geçti belleğimden, şu pırlanta reklamlarını, çiçek, çikolata reklamlarını gördükçe öfkelendim durdum. Seviyorsan al! Almıyorsan sevmiyorsun demektir! reklamlarının yurdum insanının kemiğine dayanmış o devasa bıçağını biraz daha ileri ittiğini düşünmeden edemiyorum. Aziz Nicholas ne zaman bizim de bacamızdan giriverdi acaba? Hele o cadılar bayramı maskaralığını ne zamandır yaşamaya başladık da 23 Nisan’lar hep tatil edildi?

Hiçbir şeyi kutlamak gelmiyor içimden çünkü içselleştiremez oldum. Hiç gülmek istemiyorum çünkü gülemeyenleri düşünmeden edemiyorum. Hiç eğlenceye, sinemaya, tiyatroya, konsere gidesim yok, çünkü vicdan sızısı yaşıyorum.

Ama dostlar bugün Dünya Öykü Günü. Otuz yılımı verdiğim öykülerimin bu gününü kendi kendime kutlamadan duramadım. Rakı, beyaz peynir ve leblebi gibi lüks gıdalarımı alıp ilk yazdığım günlere götürdüm belleğimi. Daktilomu özledim, (çünkü yazıcıyı her ay tamire götürmekten bıktım) dolmakalemlerimin hâlâ benimle birlikte olmasına sevindim. Kurşun kalemlerimi açıp kalemliğimdeki yerlerine koydum ve yeni öykülere hazır olmalarını fısıldadım. Bu dünyanın yükünü sanat kaldıracı olmasa nasıl kaldırırdım? Öyküler olmasa nereye kaçardım? Yaşlandım ben yaşlandım, 13 Şubat’ta doğum günümü bile kutlamadım. Gizlice şunu diledim, güzel öykülerimiz olsun dostlar, güzel öykülere yürüyelim ey dünya!

Zorba tv ve dergide yeni bir Serap Gökalp öyküsü : Saklananlar

Bir inşaat şantiyesinde iş kazası tanımındaki insan kıyımlarının öyküsü. Zor koşullarda düşük ücretlerle çalışan, çalışmak zorundaki emekçilere armağan. Aşağıdaki linkten ulaşabilirsiniz.

https://zorbatv.com/edebiyat/oyku/saklananlar

BALIK ÇETESİ VE KURŞUN AĞBİ

Keskin bir ıslık.

-Yılmaz! 

Silobazcı Yılmaz, ıslığı ve seslenişi duyduğunu belirtir biçimde elini kaldırdı. Birbirlerine doğru yürürken bir yandan da bağırarak konuşuyorlardı.

-Kurşun Ağbi nasılsın?

-İyidir, sen nasılsın? Beni arıyormuşsun…

Tokalaştılar.

-Aradım, benim akvaryumdaki balıklar yavruladı Kurşun Ağbi. Senden küçük akvaryumunu isteyecektim ama gidip aldım bir tane, yavruları ayırdım, gördün mü?

-Gel çay içelim hem de yavruları görelim.

-Hümeyra Hanım gene fotoğraf makinesini asmış boynuna, fotoğraf çekiyor.

-Evet, niçin çekiyor bu fotoğrafları?

-Bilmiyorum ki. Ya Kurşun Ağbi, ya bizi burada niçin hep karılar yönetiyor?

-Sana kaç kere söyledim eşek herif, karı denmez!  “ Ve kadınlar / bizim kadınlarımız /
korkunç ve mübarek elleri / ince, küçük çeneleri, kocaman gözleriyle /
anamız, avradımız, yârimiz / ve sanki hiç yaşanmamış gibi ölen /ve soframızdaki yeri  / öküzümüzden sonra gelen.
-Kusura bakma, unuttum. Bu ne? Ne söyledin sen şimdi?

-Nazım Hikmet’ten bir şiir okudum.

-İyi. Ama ben çok kafayı takıyorum buradaki bu duruma.

-Ne varmış durumda?

-E, işte hepsi kadın ya… O duruma…

-Erkek de var canım. Faruk’la Sadık var ya…  Gerçi kadınları yönetmek daha kolay, hele buradakiler ya bekâr ya dul. Dert çıkarmıyorlar. İzin mizin istemiyorlar. Çalış babam çalış. Bak kocaman gözlü birisi de buraya geliyor üstelik.  Akile Hanım bize çay verir misin? Şekeri de unutma.

—Kurşun Ağbi ne diyorsun seçim sonuçlarına? Sen bu sefer oy alamayacaklar bak görürsün, dedin ama nasıl oldu şimdi?

-Yılmaz, insanlar genellikle düştükleri yere bakarlar oysa önce nereye takıldıklarına bakmalılar.

-Anlamadım Ağbi?

-Biraz düşün anlarsın. Halkı küçümsemek kolay.

—Ama Ağbi bir arpa boyu yol gidemedik, sen demiyor musun?

— Diyorum, işte gene diyorum. Ekonomi büyümüşmüş, artan işsizliğe verilecek cevapları yok. Cari açık arttı, ithalat milyar dolarları aştı, borç cumhuriyet tarihinde görülmemiş boyutlara ulaştı,  yiğidin kamçısıymış. Sen, petrolde elli yıllık imtiyaz ver, yabancı getirimcilere vergi muafiyeti ver, her iş kolunu ulusal savunmaymış bilmem neymiş umursamadan yabancılara aç… Yurdu pazarladıklarını bile itiraf ettiler. Bor işine hele içim kan ağlıyor… İki binli yıllar… Türkiye….

—E abicim halk ne yapsın? Sen ben ne anlarız bu işlerden? Bizim yerimize düşünsünler diye seçmiyor muyuz biz bu meclistekileri?

—Tamam da, düşüneni mi seçiyoruz, düşüreni mi Yılmaz?  Bütün sorun yanlış seçim yapmakta. Halkın gücü yetki verdiği insanların yetenekleriyle mi sınırlı?

—Ağbi,  bak benim de aklıma bir laf geldi; “Beni bir kez kandırırsan kendinden utan. İki kez kandırabilirsen bırak ben kendimden utanayım,” demiş birisi. Nasıl buldun lafı?

Hümeyra  yanlarına geldi.

—Merhaba arkadaşlar.

—Nasılsın Hümeyra Hanım? Fotoğraf çekiyorsun gene. Şu benim çocukları da çeksen… Sahi benim çocukları gördün mü Hümeyra Hanım? Otuz tane.

—Kaç tane dedin?

Hümeyra, gerçekten bu adamın otuz çocuğu olması mümkün mü, beş karısı olsa, altışardan otuz işte diye hızlı bir hesap yaptı kafasından.

—Anasını satiim bu kadar çocuk olsa var ya, adamın çalışmasına gerek yok, Kurşun Ağbi.

—E, oldu say ne yapacaksın çocukları? Çalıştırıp paralarını mı yiyecen?

—Ne çalıştırması Ağbi. Veririm eline silah. İki manga yapsan yeter. İkişer mahalle dolaşsalar, köşesin şerefsizim.

—Ne!  der demez bu laf tamamen aptalcaydı, biliyorum diye düşündü Hümeyra.  Gözleri olduğundan da iri duruyordu şimdi.

—Soygun çetesi yapacaksın. Haraç maraç, çekmiş çükmüş- affedersiniz ağzımdan kaçtı, karşılıksızlara öyle diyorlar bu benim lafım değil valla,  bütün karanlık işler işte…

 Yılmaz’ın yüzünde ve gözlerinde kurduğu düşün utkusu Hümeyra’nın neredeyse duvara geri geri gitmesine neden olacaktı. Semirmiş ve semirmekte olan aç gözlülüğü, arsızlığı, tükenmeyen bir güçle sürdüren ve hiç yorulmazmış gibi devinen kaderciliği düşündü.

—Bazen… (Yutkundu. Uygun bir sözcük bulmaya çalışıyordu.) Burada fazlasıyla şaşırıyorum. Kulak kapaklarımızın olmamasını cidden eksiklik olarak düşünüyorum.

—Şaka yapıyor Hümeyra Hanım. Siz bakmayın ona. Balıkları yavruladı da, küçük balıklardan söz ediyor. Çay içiyorduk bize katılır mısınız?

Hümeyra kırpıştırdığı gözlerini Kurşun’a çevirdi bu kez;

—İşte bak siz de beni şaşırttınız. ‘Bize katılır mısınız?’ Burada kimse böyle cümle kurmaz. Üstelik şivesiz konuşuyorsunuz. Nerelisiniz?

—İstanbulluyum.

Hümeyra’nın yüzü ışıdı.

—Ben de. Ben Beykozluyum.

—Ailem Çengelköylüdür. Akile Hanım üç çay daha getirebilir misin?

Yılmaz, boğazını temizledi;

—Kurşun Ağbi lise öğretmenidir aslında.

Hümeyra’nın kaşları kâküllerinin içinde kayboldu.

—Ne diyorsun? Peki, neden buradasın?

Sorunun altında yatan olumsuzluk adamı gülümsetti.

—Siyasi nedenlerden Hümeyra Hanım. Ben o… günde dokuz yüz kişinin öldüğü kuşaktanım.

—Sosyalistsiniz.

—Komünistim. Öcülerden.

—Harbi öyledir, karamsar komünistlerden. Gelecekteki tehlikelere kaygılanır durur bir başına.  Halk halk der, halk onu buraya atmış işte! Anladın?  Ben mazot alıp geleyim. Nasılsa konuşmanın bu bölümünü biliyorum.

Kurşun hüzünlü gözlerini boşluğa dikti;

—İdealist bir öğretmen tanıyorum. Sürgünler, hapislerle geçen yıllar sonunda pes edip mesleği bırakıyor. Serbest çalışmaya karar veriyor…

Hümeyra’nın yüzü, Kurşun’un ne zamandır görmediği ilgi çekme isteğini coşturmuştu.

—İlkin bir kafeterya açıyor. Sonra yanındaki dükkânı kiralayıp dans okulu yapıyor. Hocalar tutuyor. Ama tango onu bozuyor. Bir kadına tutuluyor. Kazancı iyi, çocuklarını rahat okutuyor. Elinden alındığını düşündüğü yıllarını sorguluyor tango yaparken.  Karısından ayrılamıyor, sevgilisinden vazgeçemiyor. Derken Türkiye’nin bitmez tükenmez krizlerinden biri daha geldi. Tango sustu. Sevgili gitti, kafeterya iflas etti. Dibe vurdum anlayacağın. Bereket versin çocuklar okullarını bitirdi. Biri öğretmen biri mühendis. Ama ben bu yaşımda -bir tanıdık aracılığıyla- bu mikser şoförlüğü işini buldum da … Ölümcül işsizlik ortasında aşağılanmaya dönüştürülmüş işçilikle karnımız doyuyor, burada.

—Çok sigara içiyorsun. Yaşamdan az mı zevk alıyorsun?

—Belki ölmek istiyorumdur kim bilir.

—Tanrı korusun!

—Tanrıya inanıyor musun? Bak sana ne diyeceğim Hümeyra Hanım. Ernest W. Heine diye bir adam ne demiş, bilir misin? Üç tür insan varmış. Tanrıyı arayan, bulduktan sonra ona hizmet edenler, mutlu ama mantıksız olanlar. Tanrıyı arayan ama bulamayanlar; hem mutsuz hem mantıksız olanlar. İhtiyaç duymadıkları için onu aramayanlar; mutsuz ama mantıklılar…

—Sen hangisisin Kurşun?

—Üçüncüsünden. Ben Tanrı doğruluktur deyip ihtiyaç duymayanlardanım.

—Ama mutsuzsun.

—İhtiyaç duymuyorum dedim. Ama şuraya bir baksana…

Gözleriyle şantiyeyi bir baştan bir başa taradığı sırada bir süre sustu. Çok sık gördüğü düşünü anımsadı. Çok sıcak yaz ayları dışında şantiyenin bitip tükenmeyen çamuru uykusuna da bulaşıyordu. Avluda yapayalnız. Çamur ve avlu olduğundan çok daha büyük. O yüzden aşırı korkutucu. Ama onun çamur değil, yeşil, yapışkan sesli, çürük kokulu bir batak olduğunu anlıyor. Ayaklarını kurtarmak istedikçe yumuşak zemin türlü şekillere dönüşebilen bir canavar oluyor. Yeşil bambu ormanı; kayboluyor, yeşil bir göl; boğuluyor, yeşil bir masal kuşu; onu alıp kaçırıyor, yeşil bir timsah; ağzını açıp onu yutmak istiyor. Bağıramıyor, kaçamıyor, ter içinde uyanıyor… Hümeyra hapşurdu, düşündüklerinden sıyrıldı;

—Burada Tanrıya ihtiyaç var bana kalırsa, dedi ona.  Sendika yasak. Çalışmalar eksik gösteriliyor. Fazla mesailer ödenmiyor, haberin olmadan çıkış giriş yapıyorlar. Hasta olunca kızarlar. İzin istesen alamazsın. Bekçi bir tanedir. Tatil günleri sırayla tüm erkekler bedavaya bekçilik yapar. İki yıl önce girdiğim maaşla çalışıyorum. Üç yıldır aynı parayı alanlar var. Hafta sonları hiç tatil yapmadım. Sence mutlu olabilir miyim?

Hümeyra önüne baktı, sustu.

—Ama bak Hüsamettin Amca mutludur. O,  birinci türden. Hizmet edip mutlu olanlardan. Allah kabul etsin, namazını mı kıldın? Dedi, Kurşun, yanlarına gelen yaşlı adama. 

—Hoş geldiniz kızım. Ne diyor bu komünist sana?

—Laflıyorduk dereden tepeden.

—İyi adamdır. Çalışkandır. Kaytarmayı bilmez. Pek muhabbeti yoktur ama arkadaşları için canını verir. Dosdoğrudur. Bir de komünist olmasa…

Hümeyra gülümsedi;

—Komünistleri sevmiyorsun?

—Komünistlik fenadır. Dinimizce yasaktır.

— Nesi fena acaba? Hiç düşündün mü?

—Hâşâ! Düşünürsen inanç olmaz kızım. İnanç bozulur. İslamiyet ne derse o doğrudur. Neden diye düşünürsen günaha girersin.

—Ya, dedi Kurşun, iç geçirip yanmakta olan sigarasıyla yenisini yaktı. Müslümanlık sorma der. Yunan gâvurunun üstelik kilisesine Türk bankasını satarsın, soranı olmaz. Bir başbakan bir dışişleri bakanı, islamiyeti yok etmeye yemin eden bir Papa’nın heykeli önünde fotoğraf çektirir, eh vardır bir bildiği. Camiler kiliseye çevrilir, kilise ve havralar imar planında yer alır, domuz kesimlik hayvanlar arasına alınır, büyükler ne derse o… Kapkaç diye bir sektör oluştu. Zina suç olmaktan çıktı. Türk askerinin kafasına kefere çuval geçirdi çuval! Olmadı, koskoca Türkiye Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı misafir olarak gelen bir arabın ayağına gitti. Hem de 10 Kasım günü… Onlar dindar ama başka türlü düşünenler, dinsiz oldu. Halk korkusundan kaygısından sokaklara döküldü, bu halk rejimlerini seçilmişlerinden korumak için uzaydan görülecek kan gölü benzeri yürüyüşler yaptı be heeeey! Yazık oluyor her şeye yazııık!

Hüsamettin Amca onun sırtına bir şaplak vurdu;

—Ulan Kurşun, günde bir kibrit çöpüyle iki paket sigara tüketmeyi beceriyorsun ya. Aşk olsun sana. Hani benim çayım?

Kurşun gidip üç bardak çay getirdi.

—Sağ ol evlat. Sen bunun dediklerine kulak asma kızım. Sen inançlı ol. İnançlı ol ki cenneti kazan. Dünyada cenneti görecek değiliz bizler. Ne demiş Hz. Muhammed? “Ben cennetin kapısında durdum. Gördüm ki cennete girenlerin çoğu darlıkta yaşayanlardı.”

Hümeyra gene gülümsedi, Kurşun’a baktı;

—Bu hadisi biliyorum, dedi. Hüsamettin Amca onaylarcasına başını salladı. Tam bir şey daha diyecekti, Hümeyra sürdürdü;

—O hadisin devamı da vardır, şöyledir; “Bu sefer cehennemin kapısında durdum, oraya girenlerin çoğu kadındı…” Sahih-i Buhari Muhtasarı ha? Söyle bana Hüsamettin amca, “ey kadınlar bana cehennem halkı gösterildi, çoğu sizlerdiniz,” denen mümin kadınlardı değil mi? İnanmayanlar zaten dosdoğru cehennemlik…

Hüsamettin amca kalktı.  Çayına elini sürmemişti, daha fazla konuşmak istemiyordu.

—Tövbe istiğfar et evladım, dedi. Siz buluyorsunuz birbirinizi zaten!

Öfkeyle aracına yöneldi.

—Nereye gidiyorsun Hüsamettin Efendi ! Kimi tövbe ettiriyorsun gene? dedi Yılmaz, tespihini bileğine geçirdi.  Kurşun, onun hafifçe kambur duruşu, ileri uzamış çenesiyle kara bir piranaya benzetti. Hüsamettin’i de hazır kıstırmışken dişleyecek… Efendi sözcüğünden saçılan hor görü ihtiyarın yüzüne yapıştı nerdeyse… Bir sandalye çekip yanlarına oturdu.

—Nesi var bu kart horozun?

—Bana kızdı, boş ver. Bu yaşta burada niye çalışıyor? Çok ağır iş.

Soru Kurşun’a sorulmuştu ama Yılmaz önce yere tükürdü sonra ;

—Şerefsiz, dedi tükürüğe bakarak. Boş ver sen onun bu derisine Hümeyra Hanım! Şimdi seninle yeni tanıştı ya ondan. Eski derisini nerede bıraktığını anlatır mı hiç?  Çalışmayıp ne yapacak? İki üç yıl önce köyde on dört yaşında kızla uygunsuz biçimde yakalanınca basmışlar tekmeyi kıçına, canını zor kurtarmış. Aç oturacak değil ya, ihtiyar teke!

Kurşun ayağa kalktı;

—Gel de şu balık çetesine bakalım Hümeyra Hanım.

YAŞAMA SANATINA “SU USTASI”NIN GÖZÜYLE BAKMAK

SU USTASI MİRAÇ ÖYKÜSÜNÜN YAKIN OKUMASI (1)

Yaşama sanatı, bize acı çektiren insanlardan yararlanmaktır. Kederler, düşüncelere dönüştükleri anda, bize acı çektirme gücünü yitirirler. – Proust

Füruzan hikâyelerinde, ayak direme gücü, olanın ötesinde bir şeyin bulunduğu var sayımıyla hareket etmek demektir ki güç gerektirir. İşte, edebiyatın olduğu yer tam da bu noktadır. Yapıtın (karakter unsuruyla veya başka unsurlarla) ayak dirediği noktadan söz ediyorum. Su Ustası Miraç’ta Vedat karakteri direnç unsurudur. (Dikkat, Vedat okurla doğrudan ilişki kurmaz, yapıp ettiklerini okuruz direngenliğine o şekilde tanıklık ederiz.) Bu nedenle metin hareket kazanır, yer değiştirir, dönüşür. Bu ayak direyişle, zıt kutuplar arasında köprüler kurar. Egemen olma düşleriyle, fırlatılıp atılmış, kimi zaman bastırılmış imgeleri, başarıyla başarısızlığı, yenilgiyi ve kavgayı, iyiyi ve kötüyü bağlayan köprüler keşfedersiniz. Garip olan, başka bir deyişle okuru sersemleten bu köprüleri defalarca farklı yönlerde geçmek zorunluluğudur. Hangi yön? Yaşamın aykırı uçlarına, farklı toplum kesitlerine, adalet kavramının iki ucuna, hatta akılla akılsızlık arasına, bugünden düne bugünden geleceğe köprüler kurar yazar. Bu hikâyelere “çözümleme yamaları yaparak anlamaya çalışabiliriz” (tıpkı şimdi benim yapmayı denediğim gibi) ama yine de içimizde peki ya bu, ya öteki, soruları kalır.

Parasız Yatılı kitabında, peş peşe yer almasından da yola çıkarak Su Ustası Miraç’ı, Nehir hikayesiyle ilişkilendiriyorum. (Bknz. Nehir Öyküsü’nün Bir Yakın Okuması- serapgokalp.com) Şunu söyleyebilirim, Nehir’in isimsiz kahramanı çocuk-kadının yaşamının ilerilerine gideriz. Bu metnin içinde olabildiğince, olabildiğince açılıyorum şimdi, onunla tekrar karşılaşmış olmaktan ötürü sevinçle ürperiyorum. Onu merak etmiştim. İyi ki burada tekrar karşılaştık.  Her ne kadar kendisi kabul etmese de… (“Güya ben hizmetçilikten gelmişim, ablam aşçıymış. Nasıl da utanmazlar bunu demeye. Ablam filan yok. Arada Topraklı Mahalleye kimlere gidiyormuşum?”… S.53)    O hikâyenin (Nehir’den söz ediyorum) adsız / konuşmayan / tanımsız kahramanı doğurganlığıyla kimlik kazanmış olarak karşımıza çıkar. (“Güya ben hizmetçilikten gelmişim, ablam aşçıymış.” (S.53) “ O ağa ki beni aldığında babam yaşındaydı.” (S.53) “Ablam falan yok. (S. 53) “Yere Yörük kilimleri serilmişti ben ilk geldiğimde. Yani evlendiğimizde…” (S.53)

Yalnız yazarın yine ona bir ad vermediğini görürüz. Para ve yönetim ondadır ama adı yoktur. Hanım olarak tanımlanır. Niye acaba?  Sayfa 61’in yarısına kadar anlatıcı kadınının yaşamı ve Vedat (oğullarından biri) kimliği öndedir. S.61’ de Miraç sahneye çıkar. Hikâyeye adını veren karakter. Güz hazırlıkları.  Çiçekler  “aradaki sofanın girinti penceresine” dizildikten sonra kışın onları Miraç’ın suladığını öğreniriz; Miraç hikâyeye girmiştir. Su ustası da ne demek oluyor mu, diyeceksiniz. Çiçek bakıcısı, boş ev bekçisi, bahçevan karışımı bir iştir. Yazarın özel sözlüğüdür; Su Ustası.  O yayla evinde bütün kış  “kilerin yanındaki sandık odasında kalırdı” (S.61) “sandık odasında kurutulmuş meyvelerin kokusu ve ışıksızlığı Miraç’ın kış korkusunu azaltırdı,” cümlesiyle onun portre parçaları verilir. “… her yeri bir insansızlık sarardı” yalnızlığına vurgu yapar. “… o bilirdi bu evin seslerini tavanından tabanına…” çok yıllardır bu işi yaptığı anlaşılır.

Bu kere bekçilik görevinin başladığı tarih ise şöyle verilir; (bu alıntıyı bir tür kahve ikramı gibi veriyorum sizlere yan anlamlarıyla birlikte tablo çizen cümlelerden biridir çünkü) “… Yılanların kaygan çıtırtılı gezmeleri duyulmuyordu artık.” (mevsim; yılanlar kış uykusuna yatmıştır artık, algılar; yaz sevinci, hareketlilikleri, insan kalabalıkları, yılanın simgeselliği (bereket), bereketli günler, üretilen çalışılan günler uykuya yatmıştır…)

Hikâyeye adını veren karakter Miraç (anlamı yükseğe çıkma, merdiven olan Arapça sözcük) olmasına karşın hikayenin üç karakter arasında denge kurularak (Miraç, Hanım ve Vedat)  Vedat karakteri ve onun simgelerinin/simgelediklerinin aktarımı için var edildiğini ileri sürebiliriz. Vedat karakterinde bir insana ait iki hayat anlatılır. Hangisi gerçektir? Buna karar veremediğimiz gibi dönüp kendimize de bakarız, hangi maskelerimizi, kim, ne kadar tanıyor, gerçek ben hangisi? Doğuran ananın bildiği mi gerçektir, yabancılarla paylaşılan mı? Bunu şöyle dile getirir yazar, anne sorar; “ Karıncayı incitmezdi. Ne olmuş, neyin azılısı olmuş?”

Belirtenler, göstergelere baktığımızda bu hikayenin en çarpıcı yanının bakış açısı olduğunu düşünüyorum.  Bunu çizimsel olarak göstereceğim. Çünkü yalnızca söz konusu olan bakış açısı değil, buradan yola çıkarak başka yerlere ulaşacağımızdan eminim.

Karakter ve tipler

Karakterler ve tiplerimizi listeleyelim,

  1. Ölmüş köy ağası
  2. Anlatıcı anne
  3. Ağanın eski karısı
  4. Döne (hizmetçi)
  5. Aşçı Satı teyze
  6. Aşçı Satı Teyzenin oğlu
  7. Vedat’ın büyük ağabeyi
  8. Vedat’ın küçük ağabeyi
  9. Miraç
  10. Vedat

Üçgen bir yapı (eşkenar üçgendir) üzerine kurulmuş olan hikâyede üç ağırlık noktasına üç karakter yerleştirilmiş ve ilişkileri karşılıklı anlatımlarla dile getirilmiştir. Hikâyenin bir anında tepe açısında anne varken (hikâye ilk başladığında) bir süre sonra Vedat’a doğru yoğunlaşırız, tepe açısına Vedat geçmiştir. Sonra çok hoş, güz hazırlığı tablosuna dalmışken Miraç sahneye çıkar ve hikâyenin tepe açısına Miraç yerleşir. (Ama zaten eşit açılar, eşit kenarlardan söz ediyoruz.)

Son sahnede adeta başa döner bütünleştiririz. Bütün bunlar aslında anlatılmamıştır da annenin belleğine mi girmişizdir? (Böyle bir duyguya kapılırım bu hikâyede.) S.63 ilk paragraf sahnesinde bir çay bardağı görürüz. “Kenarı yaldızlı bardaktaki çay hiç tütmüyordu.”  Bunu Miraç görür ve okura aracı olur. Hanımın alışılmadık sakinliğini aktarırken de başkalaşım -hayır köklü değişim- hissettirilir. (Bu cümleye bir başka açıdan da bakmalıyız daha sonra.)Bir şeyler ciddiyetle ve geri gelmemecesine değişmektedir, öyle anlaşılır.

Hikâyenin gerçek başlama noktası sayfa 62’ de “Bu yıl hanım ona geç haber salmıştı” cümlesidir bana kalırsa. Neden mi, şöyle; Miraç geldiğinde kışlık yiyecekler hazırdır. Eşya ve çiçek saksıları toparlanmıştır. “Hemen her şeyin hazır olduğu sıraydı, büyük oğul bir gece geldi trenle Ankara’dan” (S.63) Hanım orada yemek masasındadır. Tüm hikâye o yemek masasında bardaktaki çay soğumaktayken olup biter.

Şimdi burada tekrar başa dönüyorum; sol görüşlü bir ağa oğlu portresini, yetiştiği coğrafya, annesi gözünden (kendisi dışında- ters/aykırı yönden) verir metin.  Aykırılık bununla bitmez. Kahramanın yapıp ettikleri de aykırıdır. Öylesine alışılmışın dışındadır ki (kendisiyle hiç yüz yüze gelmediğimiz hep hakkında bir şeyler duyduğumuz) Vedat’ın delirdiği düşünülür.

Kim düşünür? İlkin annesi. Metin öyle başlar. Bilinmeyen biri şunu fısıldar; “Vedat’ın delirdiğini ilk kim söyledi; annesi mi?” Hemen annenin belleğine geçiş yapılır.

Hikayenin tek hedefi insan sömürüsüne karşı olan kişilerin alışılmışlığa baş kaldırmanın bedelini ödeyişidir. Günlük yaşamda ilkin “delimi ne?” diye basitçe tepki gösterdiğimiz konudur bu.  “Bir rapor alacağız anneciğim. Akli dengesi bozuktur diye” noktasına kadar gelir. Çünkü “Başka türlü çıkartamayız. Hapse mi girsin! Hem onun suçundan bütün aile rezil oluruz. Çocuklarımıza bile kalır bu leke” gerekçesi vardır. Ağabey söyler bunu.

Metnin kültüre bağını incelediğimizde varsıl, ataerkil (anaerkil mi yoksa?) bir ailenin yaşamına bakarız. Anne dâhil ailenin –kaysı ipucuyla Malatya olma olasılığı fazla diye düşünüyorum- coğrafyanın toplumsal düzenine bakarız. Toplumun sömüren kesiminden gelen hikâye kahramanının bu insanlara insanca yaşamı öneren(diyebileceğimiz) tutumu, yaşam şekliyle bütünleşen fikirleri delilik olarak anlamlandırılır.

İşte bir iki ipucu;

Hamile bırakılıp düşük yapmış hizmetçiye davranışı,

Aşçı Satı kadınla mutfakta yemek yemesi,

Karcılarla kar küremeye, kar satmaya gitmeye çalışması,

Keloğlan- kötü padişah masalına düşkünlüğü,

Parasız yatılıda okumayı seçmesi,

Nazım Hikmet şiirleri okuyuşu  (Şiirlere merakı dolaylı yoldan verilir. Bir tartışma sırasında bir tür yergiyle ağabeyi Sedat onun taklidini yaparak , “kıytırık” dediği dizeleri okur.)

Annenin tanımıyla verilir; “Oğlumun tutulduğu illet kara sevdadan daha zorluydu bana sorarsanız.” (S.61) Bunu dönüp bize söyler, gerçeklik duygusunu güçlendirici bir bakıştır okura.

Yine bir başka kişi gözünden bir özelliği tanımlanır. S.63; “Okulda bir azılılar güruhu var ve elebaşısı sizin Vedat.”

“Güçlülerin yönettiği hukuku” okumuş olan savcıya kafa tutuşundan söz edilir. (S.64)

“Peki, ne yapmış  (diye sorar anne) hırsızlık filan mı?” “Başkalarına hırsız diyormuş” diye cevap verir ağabey. Şimdi burada duruyoruz. Bu ikili konuşmaya bir kez daha kulak vermeliyiz.

Genel toplum düzeninde, insanlık ölçülerinde hırsızlık yapmak suçtur. Bu eylemi yapanlar tutuklanır. Hikâyede kahraman hırsızlık yaptığı için değil, hırsızların suçlarını yüzlerine vurduğu için tutuklanmıştır. O suçsuzdur içeridedir,  hırsızlar suçludur dışarıdadır. Toplumdaki çarpıklığı tümüyle okurun yüzüne vuran bir tokattır bu iki karakterin konuşması. (Bir doruk noktasıdır bu cümle.)

Başka bir açıya geçiyorum. Anne gelenekçi, Vedat yeni düzenin eşitlikçi yaşamın simgesidir. Anne-Oğul, Dişi-Erkek, Doğuran-Doğmuş olan, Yöneten- Yönetene baş kaldıran, Sevgi veren- Sevgiyi alan /ama reddedip adalet arayışında olan. (Daha da var aslında, diğer karakterlerde de var.) Bu zıtlıklarla hikâye hareket kazanmıştır. Betimleme düzeyi toplumsal yapıdır.

Buradaki karakterlerin özelliklerinden işlevlerine yöneliriz kendiliğinden. Anne yokluktan varlığa istemeden (nikâh yoluyla, doğurganlığı sayesinde) geçiştir. Vedat varsıllıktan yoksulluğa isteyerek geçiştir.

Görünenle gerçeklik arasındaki zıtlık da hikâyede son derece çarpıcıdır. Koca bir soru olarak tüm metin boyunca yankılanır kulaklarınızda. İşte ayrıntılar;

Annede; zenginlik, (ama cimri olduğu söylenir) hâkim olan (ama ağanın gölgesi hissedilir), veren -çocuklarına ve çalışanlarına (ama çalışanlarını özellikle sömürendir, denetim sağlayan (ama üzerinde toplum baskısı vardır).

Vedat’ta; dik başlı (ama herkes onu sever), ağa oğludur (ama kendi gerçekliğinin dışında bir gerçeklik içinde yaşamayı yeğleyen),  sömürmesi gereken (yanlış şeylerle uğraşan (!) sömürülenlerin yanında yer alan), deli (okulda en başarılı olan aile bireyi). Onunla ilgili diğer gerçekler şunlardır,  adalet duygusu güçlü, insanla ilgili tüm tanımlarda bunu arayan, gerçekleştirmek için bir yerden başlayan, gerekirse savaş veren, dediğiyle yaptığı bütünleşen, insanca gerçekliklerin peşinden koşan, doğru ve olması gereken şeylerle uğraşan…

Hemen belirtmek gerek ki burada tam olarak birey kadın yine yoktur. Ama toplum piramidinde üste tırmanan dirayetli kadınla karşılaşırız. Bir yandan da şunu dersiniz; bu kadar para ve insanı çekip çeviren kadının birey olmaması ne acı… Yine adsız bir kahramandır bu kadın ama Nehir hikâyesindeki saydam karakter bu hikâyenin sonunda Miraç gözünden tanımlanır. Bu tümüyle benim fikrim. Sayfa 66’da şu cümleyi okuruz; “Hanım masadan kalktı. Nefti yün giyiminin içinde zayıf dimdik durdu.” Bir kararlılık, görkem vardır bu betimleyişte. Zayıftır, (yiyip içmekten semirmemiştir)her işi kendi kotarır, işin başındadır. Dimdiktir, olup bitenlere adeta kafa tutar bir duruşu vardır. Şimdi burada giysinin rengini önemsemeliyiz. Nefti yeşil. Yeşil rengin evrensel anlamı doğadır. Buna bağlı olarak yaşamı, gençliği (burada yeni bir davranış biçimi denebilir mi acaba?), yenilenmeyi, umutları dinçliği simgeler. Sakinleştirici bir renktir. Nefti yeşil, zeytin yeşilinin psikolojik anlamı barıştır.

Sözcük olarak neftî  farsçadır.   Siyaha yakın koyu yeşili karşılar. Annenin siyaha çalan koyu yeşil giysisi onun yaşlılığının, geçkinliğinin, bir çam veya serviyi andırışının mı işaretidir? (Hatta ailenin başkomutanı-askeri renk olması nedeniyle.)Ama bu noktada bir ilginç bilgi daha var. Neft Bitlis yöresel ağzında kibrit anlamında kullanılıyor. Böyle bakınca tutuşturan, harekete geçiren, durağanlıktan çıkmış, kararlılık… Böyle düşünülebilir mi acaba?

Hikâye zamanı evin yaşlı hanımının Ankara’ya gitmek için hazır olduğu, yemek masasında kendi kendine durum değerlendirmesi yaptığı, bu arada belleğinin sıçramalarıyla bizimle yaşamını paylaştığı kısa bir andır. Sahneye Miraç girer, onunla kısa konuşmalar yaparlar ve hanım çıkar. Hanımın anı girdabında gezerken geçmiş-şimdi-gelecek (gelecek kaygı şeklinde gizlice var edilmiştir) aynı düzlemde izlenir. Füruzan’ın çok özgün bir yanı zamanda doğrusal bir çizgi yaratarak okura tümgörüsel bakış açısı vermektir. Burada yine bunu yapmıştır. Ve burada da bir spazm zamanından söz edeceğim. Hikâyenin bitiş cümlesi tam bir spazm zamanıdır;

“Hanım arayı geçti. Oymalı ağır tahta kapıyı kapadı.” Çok görkemli bulurum. İki cümledir ama bir tablo gibidir. Karşısına geçip izleyebilirsiniz. Bu cümleye az sonra tekrar bakmak isteyeceğim, başka bir açıdan.

Olay örüntüsü değil, zaman üzerine anlatısal söylemle yapılandırılmış hikayeyi okuyan öznede yaratılmak istenen duygu düzeni sanırım şöyledir,

Merak: Vedat delirmiş mi gerçekten acaba? – Sorgulama:  Vedat niçin böyle alışılmadık davranıyor? – Vedat’a rahat mı batıyor? – Vedat neyin savaşını vermeye çalışıyor? – Yargılama: Vedat ailesini zor durumda bırakıyor. –Karşıt görüş yaratma: Vedat ailesini zor durumda bırakmıyor adalet kavramının peşinden giden bir serüvenci ve kendini kurban etmekten de kaçınmıyor. – Anıştırma: Vedat asla geri adım atmıyor, savcının yüzüne gerçekleri söylüyor. –  Çaresizlik: Vedat delirmiş olmalı, bir insan bile-isteye bu kadar kendi çıkarlarına aykırı davranır mı? –  Çözüm arayışı: Vedat delirmediyse de delirmiş gibi olmalı çünkü başına açtığı bu işlerden başka çıkış yolu görünmüyor. – Bir kabulleniş gibi görülen gerçeği ret noktası: Vedat delirdi. (Annenin sözü; “ Vedat’ım biraz hastaymış da” S.65)

65. sayfada biraz daha oyalanmak gerek. Burada harika bir boşluk- bir kopma noktası vardır. Anlamsal bir boşluk vardır. Anne “ Vedat’ım biraz hastaymış da” der. Bunun ardından gelen cümle Miraç’ın şu cümlesidir; “Allah sana çok şükür” .

Bu “an” eşsiz bir saptamadır. Bu toprakların insanlarına ilişkin bir belirteçle karşı karşıyayız.

Bu sırada Miraç (evet, Vedat’la ilgili düşüncelere dalmıştır ama)  insanlarımızın o tipik tavrını gösterir, olur olmaz her şeye şükretme alışkanlığının kimi kere nasıl yersizce ve densizce olduğuna işaret eder Yazar.   “Hanım döndü. Miraç’a uzun uzun baktı. Ekmeğinin kıyısından ısırdı. Elindeki taşlı yüzük sabahın solgunluğunda ışıdı. Çayını yudumladı sessizce…” (Siz de acı acı gülmüyor musunuz bu sahneyi okurken?) Burada metinsel bir boşluk öte yandan çok yoğun damıtık bir tablo vardır. Hem görsel hem psikolojik bir tablo ve okur tarafından üstündeki örtünün çekilip alınmasını ister yazar. Bu susku/anlaşılamama/kendini dile getirememe durumundan kaynaklanan bir ara olayın (ama üstü kapalıdır bunu okurun oluşturmasını bekler yazar; Vedat nerededir ve ne yapmaktadır?) bu cümleyle (bir göndergedir kuşkusuz) beliriverdiğini görürüz.

Belirimlerin ağırlıkta olduğu, bir metinle karşı karşıyayız yine. İşte hayranlık uyandıracak birkaç örnek seçiyorum. Bu örnekler aynı zamanda dil doyumunun göstergeleri, sözcüklerin, yansıtma, titreşim ve patlamalarla yarattığı imgeler de son derece görkemlidir. 

“üç mızrak atımı öteden bilinen yürüyüş” S.53

“erkeğin harcı, kadının boynunun borcu” S.53

“… Biz Fransız gâvurunu söküp atmaya avratlığımızla duralım da körpeliğimizde, oğlumuz karı kız peşinde koşup anasının ölüsün eller eline bıraksın. Hangi kancık kasığında yattı, desem, benim oğlum bu…” S.55

… atlas yorgan kan olacak diye uykular girmedi gözüme… s.58

…Ara sıra yatak odama gelir otururdu. Onu kucağımda emzirdiğim günlerdeki ana sütü kokusu sarardı içimi… S.60 (bu cümlenin aynı zamanda göz algısından koku çağrışımı, kokudan duyguya geçiş sağlayan,  algıyı başka algı için kullanma olduğunu da burada belirtelim. Duygusal bir ayrıntının bu zincirleme algıyla derinleştirildiğini de belirterek. )

… Sandık odasında kurutulmuş meyvelerin kokusu ve ışıksızlığı Miraç’ın kış korkusunu azaltırdı. S.61 Koku algısından > duygulara geçiş. Burada ayrı bir şey daha var, koku algısını savunma mekanizması olarak kullanma söz konusu.

… O bilirdi bu evin seslerini tavanından tabanına… Yılanların kaygan çıtırtılı gezmelerini duymuyordu artık S.62

“karnım karardı” > renklerin yitimiyle doğurganlığın bitimini anıştırma.

“Kenarı yaldızlı bardaktaki çay hiç tütmüyordu” S.65 (görme algısından zaman algısına geçiş). Bu cümleye kısa bir an için yeniden dönmek istiyorum. Burada Miraç tarafından her ne kadar çayın sofraya soğuk getirilmiş olabileceği yorumu yapılsa da yan anlamı zamana ilişkin anıştırmadır. Soğuyana kadar içilmemişti. Bu hanımın çok düşünceli, kaygılı olduğunun göstergesiydi ve tüm hikaye çay masaya konduğundan Miraç’ın oraya gelişine kadarki süreyi kapsıyordu, bana kalırsa.

Kenarı yaldızlı bardak > zarafet, belki zenginlik belirtisi.

Finalle ilgili söylenenler vardır: 1-hanım kendi seccadesini bıraktığını söyler Miraç’a , 2- bir takım tembihlerde bulunur kış mevsimiyle ilgili 3- gelecek yıl kışa hazır yiyecekler alacağını bunun için de uygun kişileri araştırmasını ister.

Bir de yapılanlar vardır bugüne değin hiç olmadık bollukta yiyecek bırakılmıştır Miraç’a. Bu değişim her ne kadar hanımda kendiliğinden gibi gözükse de bir anlamda Vedat yaratmamış mıdır bu dönüşüm/değişimi?  Anne cimrilikle suçlanırken “ölüsünü bile paklayacak” miktarda yiyecek stoku bırakılmıştır bekçiye.

Hanımın “araya geçmesinin” simgeselliği üzerinde de biraz durursak eğer.  Ara nedir burada? (Görünürde evin kullanılan hacimlerinden biridir elbette, ama…) Gidilecek yolun üzerinde aşılması gereken bir alandır. Ara bir geçişin eşiğidir aynı zamanda. Değişime doğru gitmektedir anne, gelecek yıl için hazır yiyecekler alacaktır, artık başka şeylerle uğraşacaktır bir takım kararlarla ayrılır hikâyeden. Oymalı, ağır ve tahta olan kapıyı arkasından kapatması da bir dönemi kapatıp arkasını dönmesidir aslında. Onu neler beklemektedir?

İncelememizi tamamlamadan önce sormak istiyorum adı Su Ustası Miraç olan bu hikâye, yalnızca veya özellikle Miraç’ ın mıdır? Anneyle mi ilgiliyiz yalnızca? Peki ya Vedat mı kuşatır metni? Hayır. Az önce sözünü ettiğim üçgenin içi bir sürü hikâyeyle doludur.  İşte şimdi onlara, hikâye içindeki öteki hikâyelere değinmeliyiz. Ayrı enstrümanlar olarak hikâyenin ezgilerini seslendirirler. Kuşkusuz hepsi başlı başına ayrı incelemelerle başka çıkarsamalara götürür bizi başta dediğim gibi çözümleme yamaları yapmaya çalışıyorum.

  1. Ölmüş köy ağasının hikâyesi.
  2. Anlatıcı annenin hikâyesi.
  3. Ağanın eski karısının hikâyesi.
  4. Döne’nin hikâyesi(hizmetçi)
  5. Aşçı Satı teyzenin hikâyesi.
  6. Aşçı Satı Teyzenin oğlunun hikâyesi.
  7. Vedat’ın büyük ağabeyinin hikâyesi.
  8. Vedat’ın küçük ağabeyinin hikâyesi.
  9. Miraç’ın hikâyesi
  10. Tüm bu parçalardan oluşan Vedat hikâyesi

Bu metnin de dişil ses olduğunu düşünüyorum. Anne karakterinden ötürü değil, en dış çeperdeki anlatıcı sesinden. Onu fark edebildiniz m? “Vedat’ın delirdiğini ilk kim söyledi, annesi mi?” diyen sestir o. Sonra yine karşımıza çıkar “ Yaylada günler kısalmaya, serili kayısılar kurumaya dönmüştü,” diye sürdürür anlatısını. “Sabah hava iyice yıldız poyraza dönmüştü,” der. O görkemli final cümlesini de o söyler;(evet bakan göz Miraç’ın gözüdür ama konuşan anlatıcıdır.)

 “Hanım arayı geçti. Oymalı ağır tahta kapıyı kapadı.”

Evet yineleyeceğim; “Yaşama sanatı bize acı çektiren insanlardan yararlanmaktır.” Acaba bir avuntu olabilir mi?

(1) Serap Gökalp’in Dil Irmağında Füruzan’la öykü incelemelerinden